پیش فرض این بود که در طول تاریخ اندیشه های سیاسی، با اوج گیری مسأله فردیت و آزادی به همراه احساس دوگانگی بین آنها و عدالت از سوی انسان لیبرال، عدالت رفته رفته رنگ باخته و به حاشیه می رفت. آیا عدالت هنوز در حاشیه است؟ یا آنکه دوباره سربرآورده؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ دوم این سربرآوردن به چه شکل است و مسأله آن با فردیت و آزادی چگونه حل شده است؟ و یا تلاش می شود حل شود؟ این متن بیشتر نظر به آن دارد که آیا هنوز هم می توان به مانند گذشته سخن از بی تفاوتی لیبرالیسم به عدالت راند؟ جهت پاسخ به این پرسش دو دانشگاه برگزیده و بررسی شدند. دانشگاه هاروارد متعلق به ایالات متحده و فراهم آورنده اندیشه های مورد نیاز حزب دموکرات آمریکا جهت اداره جامعه و مدرسه علوم اقتصادی لندن (LSE) که پایگاه طیف نخبگانی حزب کارگر انگلیس محسوب می شود.
دانشگاه هاروارد
دانشگاه هاروارد، قدیمی ترین مؤسسه آموزش عالی در ایالات متحده آمریکا، در شهر کمبریج ایالت ماساچوست در سال ۱۶۳۶ میلادی تاسیس شد. این دانشگاه خصوصی همواره به عنوان یکی از ده دانشگاه برتر دنیا در رتبه سنجی های مختلف دانشگاه های برتر قرار داشته و دارد (دومین دانشگاه برتر دنیا به صورت کلی و اولین دانشگاه برتر دنیا در علوم اجتماعی و مدیریت در رتبه سنجی سال ۲۰۱۵ QS). در ابتدای شکل گیری هاروارد مکانی برای آموزش روحانیون مسیحی بوده و تحت نظارت مشترک دولت محلی و کلیسا (با اولویت کلیسا) قرار داشت. بسیاری از پیوریتن های معروف آمریکایی (پارسایان پروتستانی که شهره به اخلاق و جدیت در دین بودند) فارغ التحصیل هاروارد بودند. با آنکه دانشگاه از ابتدا رسما به هیچ فرقه دینی وابستگی نداشت اما بسیاری از فارغ التحصیلان آن کشیش کلیساها شدند. اما از سال ۱۸۶۵ میلادی دانشگاه به طور کامل از کنترل کلیسا و دولت محلی خارج شده و هیأت مدیره آن از بین دانش آموختگان پیشین انتخاب شد. از سال ۱۸۸۶ میلادی نیز تمامی نمادها و آداب مذهبی به جای مانده از دوران کلیسایی بودن از این دانشگاه برچیده شده و دانشگاه به عنوان مکانی مستقل از امر مذهب شناخته شد. دانشگاه هاروارد دارای سرمایه مالی حدود ۳۷٫۶ میلیارد دلاری است و به جهت تقاضای بسیار بالای تحصیل تنها ۵٫۳ درصد از متقاضیان تحصیل در خود را می پذیرد. تاکنون فرم پذیرشی در دانشگاه اعمال می شده که در خروجی خود به ضرر افراد کم درآمد و اقلیت ها بود. البته قرار بر تغییر فرم پذیرش از سال آینده میلادی است. از جمله اتهاماتی که به دانشگاه هاروارد وارد می کنند، اتصاف آن به دانشگاه ثروتمندان و دانشگاه سفیدپوستان است. می توان رگه های تلاش برای زدودن این دو صفت را در برنامه های دانشگاه برای عدالت پژوهی دید. همچنانی که دانشگاه برنامه های استعدادیابی در مناطق فقیر را در پاسخ به این دو صفت به راه انداخته و سالانه تعدادی از دانشجویان فقیر را بورسیه می کند.
عمده مباحث عدالت پژوهی در دانشگاه هاروارد در سه دانشکده جان. اف کندی (دانشکده دولت)، دانشکده حقوق و دانشکده هنر و علوم طرح می شوند.از اساتید مطرح دانشگاه هاروارد که در زمینه عدالت پژوهی کار کرده اند می توان به آمارتیا سن (اقتصاددان)، مایکل سندل (فیلسوف سیاسی)، مایکل والزر (فیلسوف سیاسی)، رابرت نوزیک (فیلسوف سیاسی) و جان رالز (فیلسوف عدالت) اشاره کرد. در نتیجه مبحث عدالت از سوی این دانشگاه جدی گرفته شده و بر روی آن در حال کار است. معروفترین کلاس عدالت پژوهی (عدالت مایکل سندل) در این دانشگاه در حال برگزاری است، کلاس های متعدد در رشته های مختلف در زمینه مباحث عدالت در حال برگزاری است و نیز موارد تعدادی پروژه پژوهشی با محتوای عدالت از سوی این دانشگاه در حال اجراست.
در نگاهی کلی اقدامات آکادمیک این دانشگاه به دو بخش تقسیم می شود:
الف) درباره خود مفهوم عدالت
اقلیتی از کارها درباره خود مفهوم عدالت است. در این کارها عمدتا وجوه فلسفی عدالت مطرح می شود. مانند ایجاد یازده کلاس درسی در مقاطع مختلف با عناوین “عدالت اقتصادی”، “نظریه انتخاب اجتماعی”، عدالت آموزشی”، “عدالت توزیعی جهانی”، “عدالت سیستمیک” و… . به همراه برگزاری دوره های آموزش آنلاین با عناوین “عدالت”، “عدالت اقتصادی” و ” مبانی فلسفی برای عدالت اقتصادی “.
ب)درباره عدالت در جامعه
عمده مباحث حول عدالت (شامل ۱۵ کلاس درس، ۷ همایش و کنفرانس، ۲ فرصت مطالعاتی و ۸ پروژه تحقیقاتی) در زمینه های بهداشت و درمان و نژاد (با تمرکز بر سیاه پوستان و سرخپوستان آمریکایی) است. به این دو مبحث می توان جهانی شدن و جنسیت را نیز افزود. این چهار مبحث را می توان مسائل روز آمریکا نامید. در واقع دانشگاه سعی دارد به آنچه که نیاز جامعه خود است در قالب کلاس های درسی، پژوه های تحقیقاتی، همایش ها، بورس های تحصیلی و فرصت های مطالعاتی بپردازد. در زمینه نژاد اقدامات جالبی صورت پذیرفته مانند تلاش برای آموزش فعالیت مدنی ضدنژادپرستی. این اقدام به نوعی از حاشیه به متن آوردن گروه های خارج از چارچوب کلی جامعه بدون ایجاد تلاطم در جامعه است. همچنین در زمینه بهداشت و درمان، گویا مسأله عدالت بسیار جدی گرفته شده و در این رابطه کارهای بسیاری صورت می پذیرد. این مسأله نیز باید مورد توجه قرار گیرد که امر سلامت تأثیرات مهمی در رضایت فرد از زندگی در جامعه دارد.
در کارهای آکادمیک دانشگاه، برخی از مباحث قابلیت پیگیری بیشتر را دارند، مانند برگزاری کلاس های آنلاین و یا برگزاری کلاس های “طراحی شهر عادل”، “جستجوی عدالت در طول تاریخ” و تشکیل کلاس های سمیناری عدالت پژوهی.
مفهومی که از عدالت مدنظر دانشگاه هاروارد است و جهت ترویج آن یک فرایند جذب نیروی انسانی و مالی، پرورش و هدایت و ارائه خروجی های قابل اجرا در سطح جامعه ایجاد کرده است، یک مفهوم کاملا لیبرالی و متکی بر نگاه رالزی به عدالت است. حتی کارهای خلاف جریان اصلی عدالت پژوهی نیز یا در نقد و یا در تکمیل نگاه رالزی صورت پذیرفته است.
مدرسه علوم اقتصادی و سیاسی لندن
مدرسه علوم اقتصادی و سیاسی لندن (LSE) در سال ۱۸۹۵، در شهر لندن انگیس و توسط گروه سوسیالیست فابین ها، بنیان نهاده شد. این دانشگاه در سال ۲۰۱۵ رتبه دوم دانشگاه های برتر جهان را (رتبه بندی QS) در حوزه علوم اجتماعی (رتبه ۳۵ در کل حوزه ها) به خود اختصاص داده بود. ۱۶ تن از برندگان جایزه نوبل از اعضای هیأت علمی این دانشگاه یا فارغ التحصیلان آن بودند. پس از پیوستن گروه فابین به حزب کارگر انگلیس، LSE نیز با حفظ استقلال به دانشگاه فدرال لندن پیوست. رفته رفته نگاه های سوسیالیستی در LSE رنگ باخت و همراه با تغییر نگاه های حزب کارگر، LSE نیز تغییر نگاه پیدا نمود. در حال حاضر LSE نفوذ گسترده ای در سیاست، تجارت و مباحث حقوقی جامعه انگلیس دارد. این نفوذ از طریق پارلمان، قوه مجریه و بانک مرکزی انگلیس اعمال می شود. برخی از اساتید و فارغ التحصیلان LSE پست های نمایندگی مجلس، فرمانداری و حضور در هیئت دولت را در اختیار دارند.
LSE دارای بزرگترین کتابخانه علوم اجتماعی و سیاسی در جهان است. درآمد این دانشگاه در سال ۲۰۱۴ مبلغی معادل ۲۷۹ میلیون پوند و مخارج آن معادل ۲۶۱ میلیون پوند انگلیس بود.
از جمله اساتید معروفی که در این دانشگاه تدریس داشته و دغدغه عدالت نیز داشته اند می توان به فردریش هایک، جیمز ادوارد مید، برایان بری و آمارتیا سن اشاره کرد.
در LSE دو کلاس به بررسی مفهوم عدالت اختصاص یافته است. ۱۵ کلاس درس (با در نظر گرفتن دوره های کوتاه مدت تابستان) نیز به مسائل مرتبط با عدالت می پردازند. همچنین ۴ مرکز پژوهشی با موضوعات مرتبط به عدالت پژوهی در این دانشگاه ایجاد شده است. میزان توجه به مفهوم عدالت در LSE بیش از هر چیز در رساله های دکتری آن رخ می نماید. همگام با جهان لیبرال، لبه پژوهش های دانشگاهی LSE متوجه نظریه عدالت رالز، لیبرالیسم وظیفه گرا و عدالت از دید جماعت گرایان است. اما در محتوای کلاس های درسی و نیز آنچه به عنوان ثمره مراکز پژوهشی LSE به جامعه علمی عرضه می شود، جایگزینی نابرابری به جای مفهوم عدالت است. نابرابری و عدالت توزیعی به قدری در LSE پررنگ است که می توان گفت این دانشگاه عدالت را به مثابه مسأله برابری و نابرابری می شناسد. در رهگیری دلایل چنین شناختی باید به پیشینه اجتماعی-سیاسی LSE اشاره کرد. LSE دانشگاهی بود که توسط سوسیال دموکرات ها پایه گذاری شد و در حال حاضر جزو بدنه نخبه حزب کارگر انگلیس به شمار می رود. LSE نه تنها این پیشینه را نفی نکرده بلکه سعی کرده نقش فعالی در هدایت آن داشته باشد. به نحوی که خود را در حصار جهان آکادمیک خلاصه نکرده و سعی دارد در متن زندگی انگلیسی حضور داشته باشد. این حضور هم در شکل سخت افزاری، مانند تعیین مکان اصلی دانشگاه در مرکز لندن و به شکل مرتبط با شهر، و هم در شکل نرم افزاری، مانند برگزاری جلسات سخنرانی عمومی، انتشار رایگان یافته های علمی و رساله ها، اظهارنظر در مورد مسائل روز انگلیس و…، خود را می نمایاند. عدالت به مثابه مسأله برابری و نابرابری موجب شده این دانشگاه اثرگذاری بسیاری در این حوزه داشته باشد و توان هدایت دیدگاه های جهان دانشگاهی در باب برابری و نابرابری را به خود اختصاص دهد. در نگاه کلی آنچه را نگارنده علاقمند است به عنوان سرخط آموخته ها از LSE ارائه نماید می توان در محورهای ذیل خلاصه نمود:
- تمرکز دانشگاه بر علوم اجتماعی و پرهیز از ورود به حوزه های فنی و پزشکی
- رویکرد میان رشته ای به مباحث و استفاده از توان حوزه وسیعی از علوم اجتماعی
- تعیین یک تعریف کلی از عدالت (برابری و نابرابری) و حضور اثرگذار در این تعریف
- اجازه دادن به پژوهشگران جهت بررسی دیگر تعاریف عدالت بدون صرف هزینه های پژوهشی در آن (مدیریت هزینه)
- متمرکز نمودن برنامه های پژوهشی نابرابری در چند مرکز پژوهشی مشخص
- سعی در اثرگذاری بر فضای جامعه انگلیس
- اهمیت داشتن نابرابری در مباحث جنسیت، مهاجرت، ساخت شهری و اقتصاد (در کنار اولویت فرعی بودن حوزه های سیاست و نژاد)
- تمرکز بر روی سه منطقه انگلیس، اتحادیه اروپا و افریقا (با محوریت کشور آفریقای جنوبی) به عنوان حوزه جغرافیایی نفوذ
در نهایت می توان از علل موفقیت LSE در کسب جایگاهی معتبر در مباحث نابرابری، مدیریت هزینه با تمرکز در حوزه های مشخص و تلاش برای کاربردی کردن پژوهش ها جهت اثرگذاری بر روی دولت و جامعه دانست. با این حال پژوهش حول خود مفهوم عدالت در LSE کم رنگ است. مسأله ای که موجب ضربه خوردن جایگاه این دانشگاه در لبه علمی عدالت پژوهی می شود. به نظر نگارنده به عکس حوزه نابرابری، LSE در عدالت پژوهی و گشودن مسیرهای جدید حرفی برای گفتن نخواهد داشت و بیشتر پیرو سایر مراکز علمی جهان به خصوص دانشگاه های آمریکایی خواهد بود. به دیگر سخن، این پیشینه سیاسی-اجتماعی LSE نیست که مفهوم عدالت در جهان لیبرال را تغییر می دهد بلکه تولیدات علمی دانشگاه های آمریکایی در زمینه عدالت پژوهی در راستای سنت لیبرالی و تکمیل نقاط مبهم، به بن بست خورده و ناکارآمد لیبرالیسم است که آینده عدالت پژوهی لیبرالی را رقم خواهد زد.
نویسنده: رامین مددلو
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام
