بررسی تاریخچه و وضع کنونی سربازی اجباری در ایران و جهان

مشهور است که نظام خدمت وظیفه یا سربازی اجباری از عصر ناپلئون در قرن هجدهم میلادی در جهان رایج شد. نیاز دولت‌ها به نیروی مردمی رایگان در بخش‌های نظامی، همزمان با شکل‌گیری ارتش‌های مدرن در جهان، قانون سربازی اجباری را شکل داد. روند شکل‌گیری این نظام در کشورهای مختلف متفاوت است. تاریخ سربازی اجباری در آمریکا به زمان ریاست‌جمهوری آبراهام لینکلن در سال ۱۸۶۲ بازمی‌گردد؛ جایی که او اولین قانون سربازی اجباری آمریکا را امضا کرد. با این حال، سنت فردگرای آمریکا موجب شد اعتراض‌ها به این قانون اوج گیرد، درنتیجه، دولت مجبور شد امکان خرید سربازی را فراهم کند. این امکان به این صورت بود که اگر کسی نمی‌خواست به خدمت برود، باید به کسی پول می‌داد تا به جای او خدمت کند. بعدها این قانون اصلاح شد و هرکس توانست معافیت از خدمت را مستقیماً از دولت بخرد. در چنین فضایی، روزنامه‌ها نوشتند: «جنگ اغنیا و جنگیدن فقرا». درنهایت فشارهای اجتماعی موجب شد سربازی اجباری در سال ۱۹۷۳ حذف شود و افراد داوطلب در ارتش استخدام شوند.

خدمت وظیفه در ایران ریشه در قانون «بُنیچه» زمان ایلخانیان دارد. تا دوران سلطنت ناصرالدین شاه، عضویت در ارتش به دو روش داوطلب و اجباری رایج بود. امیرکبیر بر پایه قانون بنیچه و در راستای نوسازی نیروهای جنگی، روستاییان کشور را متعهد کرد که به‌عنوان مالیات، تعدادی از جوانان خود را در اختیار حکومت قرار دهند. لایحه خدمت اجباری نظام وظیفه را رضا پهلوی، در ۱۳۰۳، به مجلس شورای ملی ارائه کرد و برغم مخالفت ملاکان بزرگ و روحانیون، تصویب شد. قانون نظام وظیفه اجباری که مشتمل بر ۳۶ ماده بود، در جلسه ۱۷۸ مجلس شورای ملی مورخ ۱۶ خرداد ۱۳۰۴ تصویب شد. مدت خدمت وظیفه، بر اساس وضعیت کشور به لحاظ صلح و جنگ و نوسانات جمعیتی کشور، متغیر اما معمولا دوره آن دو سال بوده است.

درحال حاضر ۶۱ درصد کشورهای جهان (۱۲۳ کشور) سربازی اجباری ندارند، ۱۱ درصد (۲۴ کشور) به مدت یکسال و کمتر سربازی دارند؛ ۴ درصد (۷ کشور) صرفاً در امور مدنی یا به‌صورت نظامی غیرمسلح سربازی دارند، ۷ درصد (۱۴ کشور) از سربازی انتخابی بهره می‌برند، ۸ درصد (۱۵ کشور) از ترکیب نیروهای داوطلب و اجباری استفاده می‌کنند و ۹ درصد (ایران و ۱۶ کشور دیگر) سربازی اجباری بیش از یکسال و غیرانتخابی دارند.

منبع: مقاله «تحلیل اخلاقی خدمت وظیفه سربازی از منظر نظریه‌های وظیفه‌گرا و پیامدگرا»؛ فصلنامه مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی.

محمد قائدامینی

پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق ^{علیه السلام}