اعطای یارانه و کمکهای حمایتی دولت بهواسطه محدودیتهای بودجهای دولت همیشه محل چالش بوده است دولتها برای اصابت دقیق یارانهها و حمایتهای خود نیازمند شناخت دقیق نیازمندان از برخورداران هستند بر این اساس است که هدفمندسازی یارانهها در دهه ۱۳۸۰ در ایران مطرح شد و در ادامه مسیرهایی برای شناخت و تمایز بین نیازمندان و برخورداران در نظر گرفته شد. پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان که بهواسطه قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی در سال ۱۳۸۳ بنانهاده شد.
شناسایی گروههای هدف برای اعطای یارانهها و حمایتها توسط این پایگاه انجام میشود. به همین دلیل لازم است که شاخصی برای وضعیت هر خانوار وجود داشته باشد که شمول یا عدم شمول آن در هر برنامه رفاهی را مشخص کند. شاخص وسع ابزاری است که برای ارزیابی تواناییها و استحقاق سنجی خانوارها استفاده میشود. با استفاده از این شاخص میتوان به هر خانوار یک امتیاز نسبت داد و با استفاده از آن، شمول خانوار در برنامههای مختلف رفاهی دولت را بررسی کرد.
روش مرسوم برای استفاده از این شاخص، دهک بندی (صدک بندی) خانوارها و افراد بر اساس امتیاز محاسبهشده است. در این روش خانوارها بر اساس میزان توانایی اقتصادی به ده گروه (صد گروه) تقسیم میشوند که گروه نخست، فقیرترین خانوارها و گروه دهم ثروتمندترین خانوارها هستند و بقیه خانوارها نیز حسب وسع و توانایی اقتصادی بین این دو گروه قرار میگیرند.
این آزمون میبایست با رصد به محور هزینهها، درآمد و داراییهای افراد و خانوارها، پرونده اقتصادی هرکدام را مشخص نماید. آزمون وسع با در نظر گرفتن متغیرهایی برای هرکدام از این محورها سعی میکند تا توانایی اقتصادی خانوارها و افراد را شناسایی نماید. متغیرهایی مانند بعد خانوار، جنسیت سرپرست خانوار، تعداد خودرو، مجموع ارزش خودرو و تعداد سفرهای خارجی است.
متأسفانه مسیر ساخت و بهبود شاخص وسع در کشور در دولت گذشته کاملاً مسکوت گذاشته شد. بسیاری از دادههای آماری پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان از سال ۱۳۹۸ بهروزرسانی نشده است (البته طبق گفته سرپرست وزارت رفاه بعضی از پایگاههای اطلاعاتی این مرکز از سال ۱۳۹۲ تاکنون بهروزرسانی نشده است) و بعضاً اطلاعات ارائهشده در این پایگاه حتی در دادههای جمعیتشناسی (مانند تعداد افراد خانوار) نیز دچار خطا و مشکل است همچنین ساختار شاخص وسع نیز بهواسطه نبود دادههای مشخص از وضعیت رفاهی خانوار ایرانی و همچنین عدم افزایش متغیرها نتوانسته است ارتقاء یابد و لذا ضریب اطمینان نتایج بدست آمده از این آزمون کاهش یافته است. کما اینکه بواسطه عدم دقت آزمون وسع، تعداد افراد حذف شده از لیست یارانه ها بعد از حذف ارز ترجیحی بسیار بیشتر از یک دهک بالای جامعه بود و موجب اعتراضات گسترده شده بود.
یکی از چالشهای آزمون وسع عدم امکان تسری آن از فرد به خانوار است. دادههای بهدستآمده در این پایگاه اگرچه در سطح فردی مشخصکننده سطح رفاه فرد است؛ اما متأسفانه دادهها برای سطح خانوار کفایت نمیکند و دقت آن برای مشخص کردن دهک یک خانوار را کافی نیست. حسب این مشکلات است که بعضی از افراد در دهکهای بالای جامعه همچنان از بیمههای همگانی حمایتی مخصوص دهکهای پایین یا خدمات کمیته امداد بهرهمند میشوند و یا مشمول یارانه حذف ارز ترجیحی شدهاند.
آزمون وسع انجامگرفته در این پایگاه نیازمند بازنگری، انطباق با واقعیتهای جامعه و اقتصاد ایران و همچنین پیوند و بهروزرسانی دقیقتر اطلاعات و دادهها دارد. متأسفانه وزیر رفاه بیان داشتهاند که دادههای مالکیت مسکن در آزمون وسع لحاظ نشده است به عبارت دیگر این آزمون نتوانسته است متغیر مسکن را وارد تحلیلهای خود برای شناخت دهک افراد کند و حسب این چالش است که ضریب اطمینان خروجی این پایگاه بسیار کاهش مییابد زیرا جامعه ایرانی بهواسطه شرایط تاریخی و اجتماعی خود همیشه بخش زیادی از داراییهای خود را بهصورت مستقلات (زمین، مسکن و…) نگهداری میکند و خودرو و سفرهای خارجی نمی توانند نمایندگی کاملی از وضعیت دارایی های یک خانواده نمی کند لذا ضرورت دارد برای افزایش اطمینان نسبت به نتایج متغیرهای مورد استفاده و وزن دهی به آنها گسترش و ارتقاء یابد.
علی مصطفوی ثانی
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام
