هشتمین جلسه از سلسله نشست های «مسئله شناسی عدالت اجتماعی در ایران معاصر» با رویکرد پرداخت به مسائل جاری کشور از منظر عدالت اجتماعی، روز دوشنبه بیست و هفتم خردادماه با حضور دکتر عادل پیغامی در مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) برگزار شد.
در این نشست به بحث و بررسی در خصوص «یارانه پنهان در اقتصاد ایران» از منظر عدالت اجتماعی پرداخته شد و تحولات یارانه‌ها در طراحی ساختار بهینه اجتماعی موردتوجه قرار گرفت.
در جلسات قبل اشاره شد که علت وجود یارانه، یا به‌واسطه سیاست‌های حمایتی و کمکی در اقتصاد، یا به‌واسطه سیاست‌های تشویقی و یا به‌واسطه صرفه‌های خارجی است. آنچه نیاز است تا در مورد فلسفه یارانه در برنامه‌ریزی توسعه در نظر گرفته شود، توجه به یارانه به‌عنوان ابزار انتقال جامعه و اقتصاد از وضعیتی به وضعیت دیگر است. در حقیقت یارانه بر اساس تعریف دوم آن، یعنی نقش تشویقی برای یارانه، ابزاری برای اصلاح و تغییر رفتار اقتصادی مردم است و می‌توان بر این اساس، از یارانه به‌عنوان تسهیل‌کننده حرکت و پیشرفت اقتصادی جامعه نام برد.
این برداشت، یارانه را ابزاری سیاستی، برای مداخله در دوران گذار اقتصاد می‌بیند. درواقع با توجه به اینکه یارانه روی دیگر مالیات به‌حساب می‌آید تماماً آنچه به‌عنوان اثرات اقتصادی و نحوه ساماندهی مالیات‌ها گفته می‌شود را می‌توان در مورد یارانه‌ها نیز موردبحث قرار داد.
یارانه و نقش اختیار انسانی
با نگاهی اسلامی به مفهوم یارانه باید توجه داشت که نحوه و شکل تخصیص و توزیع یارانه‌ها نباید جایگزین کنش گری فعال انسان و انتخاب انسان شود و می‌بایست یارانه‌ها را در بازار درونی سازی کرد. البته باید توجه داشت که در تزاحم بین تولید یا مصرف، قطعاً یارانه تولید ارجحیت و اولویت دارد. حداقل‌های معیشتی افراد می بایست با یارانه کالایی تأمین گردد اما در چارچوب اقتصاد، اصل باید با تولید باشد. تولید محل ظهور اختیار و ذات وجودی انسان است و لکن مصرف معمولاً برآمده از اجبارهای فردی( مانند غذا خوردن) یا دیگر نیازهای اجتماعی است. لذاست که مطابق دیدگاه اسلامی نیز اصل در اعطا یارانه به تولید است.
مکانیسم توزیع یارانه و مسئله اصابت
مسئله شکل و مکانیسم توزیع در یارانه تضمین‌کننده عادلانه بودن آن است. به این معنا که شناخت محل اصابت یارانه‌ها بسیار حائز اهمیت است. بسیاری از افراد علاوه بر فقر، دارای محرومیت‌های خاصی نیز هستند که امکان استفاده از یارانه نقدی را برای آنها ناممکن می سازد و لذا صرفا اعطای یارانه نقدی به این قبیل افراد لزوما باعث ارتقاء سطح زندگی یا معیشت آنها نمی شود بلکه اینگونه افراد نیازمند اشکال دیگری از کمک و حمایت اند تا بتوانند حوائج و خواسته های خود را برآورده سازند. لذا یارانه متناسب با فرد دریافت‌کننده، کالای موردحمایت، نهاد حمایت‌کننده و ساختار توزیع می‌تواند و می بایست، متفاوت باشد. به‌عنوان‌مثال یارانه کالاهای پست[۱] در اقتصاد را نمی‌توان به شکل نقدی به افراد اعطا کرد بلکه یارانه این نوع کالاها مانند حمل‌ونقل عمومی می‌بایست به‌صورت یارانه کالایی باقی بماند در غیر این صورت باعث انحراف در انگیزه‌ها خواهد شد.
متأسفانه عدم توجه به این نگاه مبنایی در اعطای یارانه‌ها در اسناد و در سطوح مختلف برنامه ریزی کشور مشاهده می‌شود. به عنوان مثال طرح چارچوب اصلاح ساختاری بودجه که توسط سازمان برنامه‌وبودجه نگاشته شده است اساسا نگاه خود به یارانه ها را بر این مبنا پایه گذاری نموده است که « انتخاب را به مصرف‌کننده بدهیم تا دولت»، و این عبارت را مستقیما در سند نیز ذکر نموده است حال انکه این ایده در حوزه یارانه‌ها اگرچه در مقام آموزش و سطح کتب درسی صحیح است اما به‌هیچ‌عنوان در مقام اجرا بایسته و پسندیده نیست. متأسفانه آموزش علم اقتصاد در کشور ناظر به شرایط موجود کشور نیست و اقتضائات اقتصاد ایران به عنوان یک اقتصاد در حال گذار در سیاست گذاری و آموزش علم اقتصاد لحاظ نمی گردد.
یارانه و پیوندهای اجتماعی
از طرفی دیگر، باید توجه داشت که جامعه، برآمده از پیوندهای اجتماعی و اقتصادی گوناگون و متفاوتی است و یارانه به‌مثابه ابزاری برای تقویت یا تضعیف این پیوند متناسب با اقتضائات و شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور است به‌عنوان‌مثال نتایج پژوهش های گوناگون درسراسر جهان این مسئله را ثابت نموده است که رابطه و پیوند بین پزشک و بیمار نباید به شکل پولی باشد و نباید خدمات سلامت و درمان وابسته به توانایی مالی افراد گردد، لذا یارانه اعطایی به نظام سلامت نیز می‌بایست به نحوی اعطا گردد تا این رابطه، پولی نگردد و وابستگی مالی بین پزشک و بیمار موجب تحت شعاع قرار گرفتن سلامت جامعه نگردد.
می‌بایست توجه داشت که یارانه‌ها به‌مثابه یک مداخله اقتصادی، در حال ایجاد نوعی توزیع و به‌تبع ایجاد نوعی پیوند هستند. سیاست‌گذار اقتصادی می‌بایست با شناخت پیوندهای بجا و مطلوب در هر مرحله گذار اقتصاد، با ابزار یارانه به‌نوعی مداخله نماید که پیوندهای اجتماعی تضعیف یا تغییر شکل ندهد.
مردمی سازی یارانه و نوآوری های اجتماعی
دکتر پیغامی در ادامه با تأکید بر بازاندیشی در تعریف و ماهیت یارانه اشاره داشتند که می‌بایست در تعریف یارانه پنهان بازاندیشی کنیم. معمولاً تعریف یارانه دولت‌محور است حال‌آنکه یارانه را می‌توان به‌نوعی تکافل اجتماعی و مردمی دید. با توجه به اینکه صدقات و انفاقات و وقف همه از جهتی یارانه‌های اجتماعی هستند باید به‌جای اینکه دولت این نوع هزینه‌ها و یارانه‌های اجتماعی را با اخذ مالیات از مردم انجام دهد به این سمت حرکت کنیم که نقش واسطه دولت را در این چرخه حذف نموده و خود مردم این هزینه‌ها را انجام دهند به‌عنوان‌مثال اگر فردی ثروت یا درامد خود را در امور خیر یا اوقاف هزینه کرد دیگر نیازی به پرداخت مالیات نداشته باشد.
باید با نوآوری‌های اجتماعی در حوزه یارانه‌ها، به سمت مردمی سازی هر چه بیشتر و کاهش دخالت دولت در این امر حرکت کرد. در مسئله یارانه، توزیع هرچه بیشتر مردمی شود و از اعطای یارانه با عناوین کلی به سمت یارانه‌های با مقصد مشخص،جزئی و فردی حرکت کنیم به عدالت نزدیک‌تر و کارایی و اثربخشی یارانه نیز ارتقاء خواهد یافت.
در پایان مقرر شد تا در جلسه آینده مسئله «درآمد پایه همگانی» که به‌عنوان یکی از راه‌کارهای اصلاحی برای مسئله یارانه‌ها در کشور موردتوجه قرارگرفته است موردبررسی قرار گیرد. لازم به ذکر است خبر جلسات قبل این نشست با عنوان « پیدا و پنهان یارانه‌ها » در سایت هسته عدالت پژوهی مرکز رشد دانشگاه امام صادق به نشانی www.qevam.ir در دسترس عموم است.
[۱] کالای پست به کالایی گفته می‌شود که با افزایش درآمد مصرف‌کننده، تقاضایش برای آن کالا کاهش یابد مانند ماشین‌ها و البسه دست دوم یا غذاهای ارزان قیمت
