عدالت، فضیلت محوری در حوزه فردی و اجتماعی و در حوزه اخلاق فردی، تدبیر منزل و سیاست مدن است. متفکر و مصلح اجتماعی معاصر؛ استاد شهید مرتضی مطهری با موضع انتقادیِ بدیع و کل گرایانه در تحلیل پدیده «سرمایه داری»، نگاه تحلیلی جدید به موضوع «ماشین» و فناوری های نابرابرساز و تأکید اصولی، نظام مند و ساختارگرا بر اصل عدالت اجتماعی در جامعه اسلامی، از نقشی بی بدیل در میراث فکری معاصر در موضوع عدالت اجتماعی برخوردار است؛ جایی که بارها از عدالت اجتماعی به عنوان علت محدثه و مبقیه انقلاب اسلامی یاد کرد و آن ها را تنها مسیر پیشروی حکومت اسلامی در ایجاد ارتباط عاطفی و اعتماد میان مردم و دولت برمی شمارد.
یکی از مباحث مهم در مطالعات عدالت، تبیین ترابط و نسبت میان آنچه که در علم اخلاق به عنوان ملکه یا فضیلت عدالت خوانده می شود با اصل عدالت در ساحت حیات اجتماعی است. شهید مطهری که در آثار متعدد خود به بررسی مفهومی و واکاوی مدلول های این مفهوم پرداخته است، در بیانی جامع پیرامون ابعاد گوناگون عدالت مینویسند:
«در قرآن، از توحید گرفته تا معاد، و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت، و از آرمان هاى فردى گرفته تا هدف هاى اجتماعى، همه بر محور عدل استوار شده است. عدل قرآن، هم دوش توحید، رکن معاد، هدف تشریع نبوت، فلسفه زعامت و امامت، معیار کمال فرد، و مقیاس سلامت اجتماع است. عدل قرآن، آنجا که به توحید یا معاد مربوط مىشود، به نگرش انسان به هستى و آفرینش، شکل خاص مى دهد، و به عبارت دیگر، نوعى “جهان بینى” است، آنجا که به نبوت و تشریع و قانون مربوط مى شود، یک ” مقیاس ” و ” معیار ” قانون شناسى است، و به عبارت دیگر جاى پایى است براى عقل که در ردیف کتاب و سنت قرار گیرد و جزء منابع فقه و استنباط بشمار آید، آنجا که به امامت و رهبرى مربوط مى شود یک ” شایستگى” است، آنجا که پاى اخلاق به میان مى آید، آرمانى انسانى است، و آنجا که به اجتماع کشیده مى شود یک ” مسؤولیت ” است». (مجموعه آثار شهید مطهری ؛ ج۱ ؛ ص۶۱)
ایشان با تقسیم بندی عدالت به عدالت تکوینی، عدالت تشریعی، عدل اخلاقی و عدالت اجتماعی، در مورد عدل اخلاقی می نویسد: «قرآن، انسان اخلاقى را به‌عنوان «صاحب عدل» نام مى برد. عدالت، مادر همه فضائل اخلاقى است. عدالت را به معناى موزونیّت مجموع قواى انسان به‌کاربرده بود؛ یعنى براى هر قوه اى نسبت به قوه دیگر حقّى قائل شده و گفته است که عدالت عبارت است از اینکه هر قوه اى به آن حق و بهره اى که دارد- نه کمتر و نه بیشتر- برسد. آن وقت عدالت را صفت مجموع قوا گرفته اند. ساحت اخلاق حاکم شدن عقل بر وجود انسانی است؛ یعنی عقل حظّ هر قوّه و استعدادى را بدون افراط‌وتفریط به او مى دهد و این نه به جهت حفظ زیبایی، بلکه به جهت پاسداشت حریت و آزادی عقل انسانی است و ازاین‌جهت عدالت نوعی مزاج عقلی است. اسلام طرفدار عدالت اخلاقی است که در آن فیلسوف مؤمن حاکم باشد».
اما به باور شهید مطهری، عدالت اجتماعی دارای جایگاه ممتاز در قرآن کریم است و بیشترین آیات مربوط به عدل، درباره عدل جمعى و گروهى است اعم از خانوادگى، سیاسى، قضائى، اجتماعى است.
در سالهای اخیر برخی[۱] از زیربنا بودن عدل اخلاقی برای عدالت اجتماعی یاد کردند. گذشته از مباحث مفهومی در مورد کلماتی چون «تقدم»، «زیربنا» و…که گاه تبیین درست آنها موجب می شود، نزاع به اصطلاح لفظی شود، تبیین و تدقیق نسبت عدل اخلاقی با عدل اجتماعی از اهمیت برخوردار است.
اما دیدگاه شهید مطهری در این مورد چه بود؟ استاد شهید مطهری در آثار مختلفی نکاتی طرح کردند که به این پرسش می پردازد. در این باره گزاره های زیر در اندیشه شهید مطهری قابل طرح است:
گزاره اول: پیوند عدالت و معنویت
به باور شهید مطهری، عدالت اجتماعی در منظر اسلامی بر پایه معنویت است: «تفاوت عمده میان مکتب اسلام با سایر مکاتب در این جهت، این است که اسلام معنویت را پایه و اساس مى شمارد. ما در تاریخ نمونه هاى فراوانى درباره این جهت گیرى رهبران اسلامى داریم که واقعا مایه مباهات ماست. حساسیتى که اسلام در زمینه عدالت اجتماعى و ترکیب آن با معنویت اسلامى از خود نشان مى دهد، در هیچ مکتب دیگرى نظیر و مانند ندارد» (مجموعه آثار شهید مطهری ؛ ج۲۴ ؛ ص۲۵۴)
از این جهت است که شهید مطهری منطق اسلام در اقامه عدالت اجتماعی را بر پایه معنویت می داند و از هرگونه افراط و تفریط میان این دو اصل پرهیز می دهند: «منطق اسلام این است که معنویت را با عدالت توأم با یکدیگر مى باید در جامعه برقرار کرد. در جامعه اى که عدالت وجود نداشته باشد، هزاران هزار بیمار روانى به وجود مى آیند. محرومیت ها ایجاد عقده هاى روانى مى کند و عقده هاى روانى تولید انفجار؛ …ما در جامعه آینده خودمان باید همان طور که مسئله عدالت را با شدت مطرح مى کنیم، به همان شدت نیز مسئله معنویت را طرح کنیم. متأسفانه در جامعه هاى بشرى معمولا نوعى نوسان وجود دارد، به این معنى که ابناء بشر اغلب بین دو حالت افراط و تفریط نوسان مى کنند و کمتر طریق اعتدال را در پیش مى گیرند. در جامعه خودمان اگر به گفته ها و نوشته هاى پنجاه سال پیش نگاه کنیم مى بینیم درباره معنویت زیاد سخن گفته اند، اما درباره عدالت یا سخن نگفته اند و یا بسیار کم گفته اند. حالا که تحول پیدا شده، درباره عدالت سخن گفته مى شود ولى گویا مد شده که درباره معنویت زیاد سخن گفته نشود؛ مثل این که اگر درباره معنویت سخن گفته شود ضد انقلاب است. نه، یک انقلاب اسلامى چنین نیست. اگر معنویت را فراموش کنیم، انقلاب خودمان را از یک عامل پیشبرنده محروم کرده ایم» (مجموعه آثار شهید مطهری ؛ ج۲۴ ؛ ص۲۵۷)
در اندیشه شهید مطهری، ایمان پشتوانه اخلاق و عدالت است و علم شرط لازم و نه کافی در اقامه عدالت اجتماعی است و لازمه اصلی اقامه عدالت، ایمان به مبدا حقیقی عالم برای اقامه عدالت است. «در مسائل اجتماعى، آن اصلى که مادر همه اصل هاست عدالت است. عدالت یعنى رعایت حقوق افراد دیگر. مشکلى که بشر، هم در اخلاق دارد و هم در اجتماع، از جنبه اجرایى این هاست؛ یعنى هیچ کس نیست که اخلاق را نشناسد و یا نداند که عدالت تا چه اندازه ضرورت دارد. مشکل کار در مرحله اجراست. آن وقتى که انسان مى خواهد یک اصل اخلاقى را رعایت کند مى بیند منافعش در یک طرف قرار گرفته و اخلاق در طرف دیگر. … اینجاست که مى بینیم بشر که دم از اخلاق و عدالت مى زند، پاى عمل که مى رسد ضد اخلاق و ضد عدالت عمل مى کند. آن چیزى که پشتوانه اخلاق و عدالت است و اگر در انسان وجود پیدا کند انسان به سهولت راه اخلاق و عدالت را در پیش مى گیرد و سود را کنار مى زند تنها ایمان است. چه ایمانى؟ ایمان به خودِ عدالت و ایمان به خودِ اخلاق. چه وقت انسان به عدالت به عنوان یک امر مقدس و به اخلاق به عنوان یک امر مقدس ایمان پیدا مى کند؟ آن وقت که به اصل و اساس تقدس یعنى خدا ایمان داشته باشد. لهذا بشر عملاً به آن اندازه به عدالت پایبند است که به خدا معتقد است…» (مجموعه آثار شهید مطهری ؛ ج۲۳ ؛ ص۵۱۶).
گزاره دوم: جود فضیلت فردی؛ عدل فضیلت جمعی
در اندیشه شهید مطهری، نه‌تنها دو مفهوم عدالت و اخلاق در سطح اجتماعی از یکدیگر متمایزند بلکه حتی در سطح فردی نیز این دو را نمی‌توان همسان انگاشت یا به دیگری تحویل نمود.
یکی از موقعیت هایی که استاد مطهری به تبیین نسبت عدل اخلاقی با عدالت اجتماعی پرداخته اند، در تبیین و تفسیر روایت مشهور از امام علی(ع) در نهج البلاغه در پاسخ به یک فرد باهوش و نکته سنج است که پرسید: «الْعَدْلُ افْضَلُ امِ الْجودُ؟.آیا عدالت شریفتر و بالاتر است یا بخشندگى؟» به واقع در اینجا این فرد از حضرت دو خصیصه انسانی را مورد پرسش قرار می دهد و به حسب ذهنیت اولیه به تعبیر استاد مطهری باید پاسخ گفت جود از عدالت بالاتر است، زیرا عدالت رعایت حقوق دیگران و تجاوز نکردن به حدود و حقوق آن هاست، اما جود این است که آدمى با دست خود حقوق مسلّم خود را نثار غیر مى کند.
اما به تعبیر استاد مطهری «اگر تنها با معیارهاى اخلاقى و فردى بسنجیم، مطلب از این قرار است؛ یعنى جود بیش از عدالت معرف و نشانه کمال نفس و رقاء روح انسان است، اما …امام برعکس نظر بالا جواب مى دهد. على (ع)به دو دلیل مى گوید عدل از جود بالاتر است؛ یکى اینکه:الْعَدْلُ یَضَعُ الْامورَ مَواضِعَها وَ الْجودُ یُخْرِجُها مِنْ جَهَتِها. عدل جریان ها را در مجراى طبیعى خود قرار مى دهد، اما جود جریان ها را از مجراى طبیعى خود خارج مى سازد. زیرا مفهوم عدالت این است که استحقاق هاى طبیعى و واقعى در نظر گرفته شود و به هرکس مطابق آنچه به حسب کار و استعداد لیاقت دارد داده شود؛ اجتماع حکم ماشینى را پیدا مى کند که هر جزء آن در جاى خودش قرار گرفته است. و اما جود درست است که از نظر شخص جود کننده- که ما یملک مشروع خویش را به دیگرى مى بخشد- فوقالعاده باارزش است، اما باید توجه داشت که یک جریان غیر طبیعى است» (مجموعه آثار شهید مطهری ج۱۶، ص: ۴۳۶).
به واقع به بیان استاد مطهری «عدالت قانونى است عام، و مدیر و مدبرى است کلى و شامل که همه اجتماع را در بر مى گیرد، و بزرگراهى است که همه باید از آن بروند، اما جود و بخشش یک حالت استثنائى و غیر کلى است که نمى شود رویش حساب کرد. اساساً جود اگر جنبه قانونى و عمومى پیدا کند و کلیت یابد، دیگر جود نیست»(مجموعه آثار شهید مطهری ج۱۶، ص: ۴۳۷).
براین اساس، عدالت اجتماعی معنایی متمایز از عدل اخلاقی دارد و در سطوح فردی و اجتماعی دارای جایگاهی متمایز هستند و تقلیل آنها به یکدیگر صحیح نیست. در مقام اخلاق فردی، جود و احسان مقدم بر عدل و در مقام اجتماعی عدل مقدم بر احسان و جود است. ریشه این ارزیابی آن است که اصول و مبادى اجتماعى بر اصول و مبادى اخلاقى تقدم دارد؛ آن‌یکی اصل است و این‌یکی فرع، آن‌یکی تنه است و این‌یکی شاخه، آن‌یکی رکن است و این‌یکی زینت و زیور.
شهید مطهری در واکاوی این پاسخ امام علی(ع) به تفکر اجتماعی اسلام اشاره می کنند. عین عبارت ایشان در این زمینه چنین است:
« ریشه این ارزیابى، اهمیت و اصالت اجتماع است. ریشه این ارزیابى این است که اصول و مبادى اجتماعى بر اصول و مبادى اخلاقى تقدم دارد؛ آن یکى اصل است و این یکى فرع، آن یکى تنه است و این یکى شاخه، آن یکى رکن است و این یکى زینت و زیور. از نظر امام آن اصلى که مى تواند تعادل اجتماع را حفظ کند و همه را راضى نگه دارد، به پیکر اجتماع سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد عدالت است. ظلم و جور و تبعیض قادر نیست حتى روح خود ستمگر و روح آن کسى که به نفع او ستمگرى مى شود، راضى و آرام نگه دارد تا چه رسد به ستمدیدگان و پایمال شدگان. عدالت بزرگراهى است عمومى که همه را مى تواند در خود بگنجاند و بدون مشکلى عبور دهد، اما ظلم و جور کوره راهى است که حتى فرد ستمگر را به مقصد نمى رساند» (مجموعه آثار شهید مطهری ج۱۶، ص: ۴۳۷).
شهید مطهری در جای دیگر در تشبیهی در تبیین نسبت میان این احسان و عدالت بیان می کنند: «عدل در اجتماع به منزله پایه‌های ساختمان است و احسان از نظر اجتماع به منزله رنگ‌آمیزی و نقاشی و زینت ساختمان است. اول باید پایه درست باشد. بعد نوبت زینت و رنگ‌آمیزی و نقاشی می‌رسد. اگر خانه از پای بست ویران است دیگر چه فایده که خواجه در بند نقش ایوان باشد. اما اگر پایه محکم باشد در ساختمان بی‌نقاشی و بی رنگ‌آمیزی هم می‌توان زندگی کرد. همین جودها و احسان‌ها و ایثارهایی که در مواقعی خوب و مفید است و از نظر جودکننده فضیلتی بسیار عالی است، ازنظر گیرنده ،فضیلت نیست، حساب او را هم باید کرد حساب اجتماع را هم باید کرد. اگر رعایت موازنه اجتماعی نشود و حساب نکرده صورت بگیرد، همین فضیلت اخلاقی، موجب بدبختی عمومی و خرابی اجتماع می‌گردد. صدقات زیاد و اوقاف زیاد و حساب نکرده، نذورات زیاد و حساب نکرده در هرجا که وارد شده، مانند سیل، جامعه را خراب کرده، روحیه‌ها را تنبل و کلاش و فاسد‌الاخلاق بار آورده، لطمه‌ها و خساراتی وارد آورده که کمتر از لطمات و خسارات یک سپاه جرار نبوده…» (بیست گفتار، ص۶).
گزاره سوم: تمایز مفهومی «عادل» از «عدالتخواه»
هر عدالتخواه اصیل و مکتبی، باید خود عادل باشد. اساسا در نهضت انبیای الهی، خصوصیت بارز پیامبران که مأموریت آن ها اقامه عدالت اجتماعی بود، این بود که خود عادل بودند. اما کسی که عدالت را صرفا در سطح ملکات اخلاقی و ساحت فردی وجود خود تحقق داده است، پرچم اقامه و قیام برای قسط را بلند نکرده است و شواهد و نمونه های تاریخی در این مورد بسیار زیاد است.
شهید مطهری با دقت و باریک اندیشی مثال زدنی خود، در مورد شخصیت مولای متقیان و امام عدالت خواهان، این دو معنا را متمایز کرده است. تمایزی که حاوی تغیر مفهومی میان عدل به معنای یک فضیلت صرفا فردی با عدالت به عنوان یک اصل نظام ساز اجتماعی است.
به باور استاد مطهری، علت شهادت امام علی(ع)، هم پافشاری و اصرار بر عدالت اجتماعی بود نه عدل اخلاقی او. اگر عدالت را آنچنان که در بافت معنایی اسلام معنا شده ملاک قرار دهیم از جمله ویژگی های آن متمایز بودن مدلول آن از مدلول اخلاق است. این تمایز به خصوص آنجا بیشتر به چشم می‌خورد که عدالت در سطحی فراتر از سطح فردی مطرح باشد. استاد شهید مطهری تفاوت این دو سطح بحث از عدالت (یعنی سطح فردی و اجتماعی) را با تمایز نهادن میان دو مفهوم «عادل» و «عدالتخواه» بیان کرده اند.
«چگونه عدالت علی (ع) قاتلش شد… آیا یک عدالت صرفاً اخلاقی بود نظیر آنچه می‌گوئیم امام جماعت یا قاضی یا شاهد طلاق یا بینه شرعی باید عادل باشد. اینجور عدالت ها که باعث قتل کسی نمی شود، بلکه بیشتر باعث شهرت و محبوبیت و احترام می‌گردد. آن نوع عدالت مولی که قاتلش شناخته شد درحقیقت فلسفه اجتماعی او و نوع تفکر مخصوصی بود که در عدالت اجتماعی اسلامی داشت» (بیست گفتار، ص ۴) براین اساس تأکید می کنند:« او تنها عادل نبود. عدالتخواه بود. فرق است بین عادل و عدالتخواه.. یکی مشخصاً آدم عادلی است و یکی عدالتخواه است. عدالت، فکر اجتماعی او است…»
گزاره چهارم: تأثیر عدالت اجتماعی بر عدل فردی
اوج اندیشه شهید مطهری آنجاست که بیان می کند عدل در سطح اجتماعی را بر فضایل اخلاقی و ازجمله عدل اخلاقی نمی توان ابتناء بخشید بلکه برعکس«اقامه عدل» است که زمینه را برای تحکیم فضایل اخلاقی درآحاد یک جامعه مهیا می‌سازد. انواع گوناگون عدل فرع بر عدالت اخلاقی نیست بلکه عدل، خود، بنیاد یک جامعه سالم است و خصوصیتی است که افراد اجتماع را به‌صورت یک واحد درمی‌آورد و از این حیث عدل اجتماعی شرط تحقق بسیاری از فضایل اخلاقی در سطح اجتماعی است. اگر حقوق مردم محفوظ، و جامعه عادل و متعادل باشد و تبعیض و محرومیت و احساس مغبونیت در مردم نباشد، عقاید پاک و اخلاق پاک و صفای قلب و اعمال خوب بیشتر می‌شود و زمینه برای وقوع معاصی و اخلاق رذیله و شیوع عقاید ناپاک کمتر است.
اما نسبت میان عدالت و معنویت دوسویه است. عدل، خود، بنیاد یک جامعه سالم است و خصوصیتی است که افراد اجتماع را بصورت یک واحد درمی‌آورد و از این حیث عدل اجتماعی شرط تحقق بسیاری از فضایل اخلاقی در سطح اجتماعی است.
همان طور که معنویت پایه عدالت است، عدالت نیز دارای نقش در امور معنوی است: «آیا اگر حقوق مردم محفوظ و جامعه عادل و متعادل باشد و تبعیض و محرومیت و احساس مغبونیت در مردم نباشد، عقاید پاک و اخلاق پاک و صفاى قلب و اعمال خوب بیشتر پیدا مى شود و زمینه براى وقوع معاصى و اخلاق رذیله و شیوع عقاید ناپاک کمتر است، یا اگر متعادل نباشد، و هرچه افراط و تفریط و اجحاف و مغبونیت و ناهموارى و اختلاف و تفاوت بیشتر باشد براى تزکیه نفس و صفاى روح بهتر است؟ کدام یک از اینها؟ یا شقّ سومى هست و آن اینکه اوضاع اجتماعى هر جور باشد هیچ تأثیرى در این امور ندارد و حساب این امور بکلى جداست؟هیچ عاقلى نخواهد گفت که هرچه جامعه از لحاظ حق و عدالت آشفته تر باشد، زمینه براى عقاید پاک و تزکیه نفس و عمل صالح بهتر است. حداکثر این است که کسى بگوید بود و نبود عدالت و محفوظ بودن و نبودن حقوق، در این امور تأثیرى ندارد. عقیده بسیارى از متدینین ما فعلًا شاید همین باشد که دو حساب است و ربطى به یکدیگر ندارد. اگر کسى هم اینطور خیال کند، باید به او گفت: زهى تصور باطل، زهى خیال محال! مطمئناً اوضاع عمومى و بود و نبود عدالت اجتماعى در اعمال مردم و اخلاق مردم و حتى در افکار و عقاید مردم تأثیر دارد. در هر سه مرحله تأثیر دارد: هم مرحله فکر و عقیده، هم مرحله خلق و ملکات نفسانى، هم مرحله عمل»(بیست گفتار، ص۷۸ و ۷۹).
به باور شهید مطهری، عدالت اجتماعی بر روی اخلاق فردی آحاد افراد جامعه اثرگذار و تعیین کننده است: «اما اثر شیوع بى عدالتیهاى اجتماعى در فساد اخلاق و ناراحتی هاى روحى. اخلاق خوب و بد هم مثل همه چیزهاى دیگر دنیا سبب و علت دارد، بى جهت پیدا نمى شود. سرشت و طینت مؤثر است، اوضاع محیط و تلقینات محیط مؤثر است. یکى از امورى هم که قطعاً تأثیر دارد در فساد اخلاق و روحیه را مسموم و بیمار مى کند، محرومیت ها و احساس مغبونیت هاست. حسادت ها، کینه ها، عداوت ها، بدخواهى ها همه از همین جا پیدا مى شود»( مجموعه آثار شهید مطهری ؛ ج۲۳ ؛ ص۷۳۸)
به استناد روایت پیامبر عظیم الشأن اسلام، تحکیم یک فضیلت اخلاقی همچون «هم‌دلی» از طریق سامان یافتن بنای جامعه بر اساس عدل اجتماعی است. عدالت در سیره علوی نیز، به‌صورت یک فلسفه اجتماعی اسلامی مورد توجه بوده و آن را ناموس بزرگ اسلامی و از هر چیزی بالاتر تلقی می‌کرده است و سیاستش بر مبنای این اصل تأسیس‌شده است، ممکن نبود به خاطر هیچ منظوری و هدفی کوچک‌ترین انحراف و انحطاطی از آن پیدا کند و این یگانه چیزی بود که مشکلات انبوهی برای امام عدالتخواهان به وجود آورد. به‌طورکلی گرایش به اسلام و نفوذ سریع اسلام در جهان نیز معلول نگرش عدالتخواهانه و اصلاحات اجتماعی بود که اسلام نوید داده بود و همین نگرش منشأ بسیاری از مسئله های آن نیز بود.
جمع بندی:
به نظر می رسد شهید مطهری به‌تبع از افلاطون به‌نوعی نظریه اخلاقى خویش را در ضمن نظریه اجتماعى اش بیان مى کند. به عبارت دیگر همچون افلاطون از شاخه سیاست مُدُن به شاخه اخلاق مى رسد و بحث خود را از عدالت اجتماعى آغاز مى کند و به عدالت اخلاقى و فردى منتهى مى شود.
ثمره این دیدگاه (اقامه عدل اجتماعی) در برابر رویکرد اخلاقی به عدالت در نسخه اصلاح اجتماعی آن ها است. برخلاف رویکردی که عدل اخلاقی را اصل و پایه تحقق عدالت اجتماعی می داند، به اصلاح موضعی باور ندارد و بنیادهای روابط، ساختارها و کلیت نظام اجتماعی را در معرض اصلاح و تغییر تفسیر می کند. لذا ظلم اجتماعی را نمی توان با «عدل اخلاقی» (چه در قالب خیرات و مبرات و چه در قالب و اشکال جدید آن همچون تأمین اجتماعی) چاره کرد. (ترکشدوز، ۱۳۸۹).
خلاصه آنکه شهید مطهری معمولا از عدالت اجتماعی به عدل اخلاقی می رسد نه بالعکس. اگرچه مشخص است لازمه تحقق عدالت اجتماعی نیز عدالت فردی رهبران هدایت کننده اجتماع به سمت عدالت وآحاد جامعه انسانی است. شهید مطهری در مواردی از پایه بودن معنویت برای عدالت و یا پشتیبانی ایمان از عدالت سخن گفته اند، ولی در همان موارد هم مثال هایی را که ذکر می کنند جهت حرکت را از عدالت اجتماعی به عدل اخلاقی می کشاند. عدالت اجتماعی در سه مرحله فکر و نظر، شکل گیری ملکات اخلاقی و رفتارهای بیرونی در توسعه فضایل انسانی در جامعه نقش ایفا می کند.
اعتدال فردی، عدالتخواهی جمعی را موجب می شود و اقامه عدالت اجتماعی به تحکیم خصوصیات مرتبط با اعتدال فردی و عدالت اخلاقی منجر می شود.
ایشان در فرازی جالب در اهمیت عدالت اخلاقی در اقامه عدالت بیان می کنند:
«یکى از علل عمده عدم موفقیت ما مردم به اصلاح جامعه خود همین است که هر فردى آنگاه که به خودش نگاه مى کند و به اعمال خودش نظر مى افکند عینک خوشبینى به چشم مى زند و آنگاه که به دیگران و اعمال دیگران نظر مى کند عینک بدبینى و بدگمانى، و نتیجه این است که هیچ کس شخص خود را تقصیرکار نمى داند و چنین مى پندارد که تقصیر متعلق به دیگران است؛ همه چشم به عدالت اجتماع دارند و هیچ کس فکر نمى کند که عدالت اجتماع وقتى حاصل مى شود که افراد، عادل باشند». (مجموعه آثار شهید مطهری ؛ ج۲۳ ؛ ص۷۷۶ و۷۷۷)
نویسنده: حسین سرآبادانی
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام
[۱] این مسئله سال های قبل در جامعه فکری کشور، در مصاحبه ها و ارائه هایی از دکتر فرشاد مومنی (مانند مصاحبه با خبرگزاری ایسنا در تابستان ۸۷ و سخنرانی در تیرماه ۹۶ در مورد نظریه عدالت در اندیشه شهید بهشتی در موسسه دین و اقتصاد) و علیرضا بهشتی در نسبت میان عدل اخلاقی با عدل اجتماعی در اندیشه شهید بهشتی مورد توجه جدی تر قرار گرفت. در آن سخنرانی، این دو با ارائه شواهدی بر این امر تأکید کردند که در اندیشه شهید بهشتی، عدل اخلاقی پایه عدالت اجتماعی و متقدم بر آن است. این دو در این سخنرانی، این دیدگاه را به نوعی بر خلاف دیدگاه شهید مطهری در مورد نسبت عدل اخلاقی و عدالت اجتماعی معرفی کردند.
