هشتمین نشست از سلسله جلسات هسته «عدالت‌پژوهی» مرکز رشد دانشگاه امام صادقعلیه‌السلام با «دکتر احمد توکلی»، یکشنبه ۱۲ آبان ماه در سالن «شهید طهرانی‌مقدم» مرکز رشد برگزار شد. در این نشست و در ادامه تاریخ شفاهی تجربه‌های «دکتر توکلی»، وی به بیان تجربه‌های خود در امر نهادسازی در حوزه مبارزه با فساد و عدالت خواهی با محوریت تجربه تأسیس مؤسسه «دیده‌بان شفافیت و عدالت» پرداخت.
مبارزه با فساد، جنبه سلبی عدالت‌خواهی است
هشتمین نشست کارگاه تجربه آقای «دکتر توکلی» که به همت هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام برگزار شد، اختصاص به زمینه‌ها و چالش‌های تأسیس نهاد «دیده‌بان شفافیت و عدالت» به‌عنوان یکی از دیگر سرفصل‌های چند دهه فعالیت عدالت‌خواهانه، «دکتر توکلی» داشت. وی در ابتدای این نشست، با اشاره به علل و زمینه‌های تأسیس نهاد «دیده‌بان شفافیت و عدالت» در ابتدای دهه ۹۰ شمسی بیان کرد: «مقوله مبارزه با فساد، جنبه سلبی عدالت‌خواهی است؛ بدین معنا که موانع استقرار و تحقق عدالت اجتماعی را از بین میبرد. بدین‌جهت بیشتر نوعی نفی است و ماهیتاً ناظر بر دفع مانع است. به همین جهت، مقوله «شفافیت» نیز مورد توجه قرار دادیم و حتی در عنوان مؤسسه مقدم شمردیم تا ماهیت پیشگیرانه و ایجابی نیز نمایان شود. شفافیت بُعد ایجابی کار ما در مبارزه با فساد است که مقدم بر عدالت نیز نامش آمده است».
وی با اشاره به اهمیت هر دو بُعد موضوع در فساد ستیزی، مبارزه با فساد و مُفسد را به‌صورت توأمان لازم شمرد و افزود: «اصرار بر جنبه ایجابی بسیار برای ما مهم بود. مبارزه با مُفسد، مبارزه با مانع موجود و فردی است؛ درحالی‌که مبارزه با فساد، تقابلی با ماهیت ساختاری، قانونی و نهادی است. لذا تلاش داشتیم کارمان هم جنبه نفی و سلبی داشته باشد و هم رویکرد و جهت‌گیری ایجابی جهت ارائه طریق به نظام تصمیم‌گیری کشور را حفظ کند».
مبارزه با فساد، «پیمان جوانمردان» می‌خواهد
رئیس هیئت‌مدیره «دیده‌بان شفافیت و عدالت» در ادامه با اشاره به داستان تأسیس این سازمان افزود: «روزی جمعی از دوستانم به دیدنم آمدند و گفتند شما که از «فساد سیستمی» در کشور سخن می‌گویی، چرا در عرصه مبارزه به‌صورت فردی و پراکنده عمل می‌کنی و یک مبارزه سیستمی علیه فساد را طراحی نمی‌کنی؟ با توجه به اعتماد عمومی که به بنده احساس می‌کردند، پیشنهاد دادند کاری در این زمینه انجام دهم. به آن‌ها پاسخ دادم به شرطی می‌پذیریم که «حلف الفضولی»]۱[ رفتار کنید. گفتند یعنی چی؟ برایشان یادآوری کردم که در مکه و قبل از بعثت پیامبر اکرم(ص)، اگر کسی می‌خواست جان و مالش مصون از تعرض بماند، باید به پیمان با یک قبیله در می‌آمد تا به اصطلاح امروز «حقوق شهروندی» داشته باشد. روزی مرد پارچه‌‌فروشی که اموالش مورد حمله قرار گرفته بود، کنار کعبه فریاد زد کسی نیست تا به من کمک کند؟ جمعی از افراد جمع شدند و به او پیمان بستند که معروف به «پیمان جوانمردان» شد. پیامبر اکرم(ص) نیز از این پیمان استقبال کردند و به اصطلاح یک نهاد مدنی و مردمی تشکیل شد. بعد از بعثت و تشکیل حکومت اسلامی در مدینه، پیامبر اسلام(ص) چند باری از این پیمان به نیکی یاد کرد و فرمود اگر دعوت شوم باز اجابت می‌کنم. یعنی این‌قدر ظلم در اسلام منفور و بد است که حاضرم با مشرکان علیه ظلم متفق شوم. من هم به این دوستان گفتم، از این به بعد، باید همه و همه فارغ از مذهب و فرقه و گرایش سیاسی، هر که پاک و خالص خواست علیه فساد و ظلم اقدام کند، در این پیمان قرار گیرد تا کار جمعی و سیستمی علیه فساد سامان یابد».
مبارزه سیستمی با فساد
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام با اشاره به آغاز کار تأسیس مؤسسه در سال ۱۳۹۱ ادامه داد: «تصمیم گرفتم با ۴۳ نفر از افراد که به عدالت‌خواهی و مبارزه با فساد مشهور بودند و در جناح‌های مختلف فکری و سیاسی بودند، ایده تأسیس این نهاد را در میان بگذارم. چون نسبت به پیامدها و واکنش‌های مردم و حاکمیت به این کار ابهام داشتم. از این ۴۳ نفر، یک یا دو نفر مأیوس مطلق بود لکن بقیه افراد به اجماع استقبال کردند. هم اعلام حمایت کردند و هم اینکه دیر هم شده و با توجه به سابقه شما، این کار از شما نیز برمی‌آید و ما نیز به‌قدر توان کمک می‌کنیم. لذا با این بله، کار را آغاز کردیم».
وی با اشاره به سازوکارهای تأسیس این سازمان مردم‌نهاد بیان کرد: «زمانی که برای تأسیس نهاد در قالب «سمن»، به وزارت کشور مراجعه کردیم، گفتند این مدل و قالب شما با فرم‌ها و ساختار ما تطابق ندارد. من هم گفتم ما در بخش «سایر» هستیم! و لذا قانع شدند تا این اسم و ماهیت را بپذیرند. «سازمان مردم‌نهاد»، مبارزه با فساد به‌صورت ساختاری بود که تا حالا تصور نشده بود. گام بعدی، تأسیس هیئت مؤسس بود. جمعی از اصلاح‌طلبان آن لیست ۴۳ نفره، ضمن اعلام حمایت، گفتند حاضر به حضور در ترکیب هیئت مؤسس نیستند، ولی هر کمکی لازم باشد انجام می‌دهند و انصافاً هم بعدها کردند. سراغ سایر افراد رفتیم و درنهایت ترکیب ده نفره هیئت مؤسسین فعلی حاصل شد. ضمن اینکه مقید بودم افرادی که به‌صورت پُررنگی سیاسی و جناحی شناخته می‌شوند، در ترکیب این هیئت نیاورم تا مجدد تأکید کنم در این کار جناحی و سیاسی برخورد نخواهیم کرد و شبهه‌ای هم برای کسی به وجود نیاید. درعین‌حال چهره بودن آن‌ها، موجب افزایش مشروعیت و مقبولیت مؤسسه می‌شد».
ترس و یأس، دشمن فسادستیزی
دکتر توکلی با اشاره به شروع و آغاز به کار مؤسسه، یکی از چالش‌ها و آفات این کار را وابستگی این کار به خود دانست و بیان کرد: «از همان ابتدا، هم خودم رسیده بودم و هم اطرافیان به من می‌گفتند، از آفات این کار این است که مجموعه به تو وابسته شود. لذا تلاش‌هایی در این زمینه کردم که در طول کار نمایان شد. مهم‌ترین آن‌ها، شروع کار جدی رسانه‌ای بود. رسانه از نقش بسیار مهمی در کار ما برخوردار بود. به‌تدریج کارهایی که در مبارزه با فساد انجام می‌دادیم، در قالب برند و عنوان «دیده‌بان شفافیت و عدالت» مطرح کردیم تا اسمش بر زبان‌ها بیفتد».
وی با اشاره به تلقی خود از واکنش و مواجه مردم نسبت به این کار ادامه داد: «ما تصور می‌کردیم مردم از این کار استقبال خواهند کرد و اگر این اتفاق به‌صورت کامل رخ می‌داد، شرایط خیلی فرق می‌کرد و می‌شد یک جنبش و جریان اجتماعی ایجاد کرد. اما متأسفانه نتوانستیم مردم را بسیج کنیم. علل مختلفی داشت ولی فکر می‌کنیم یکی از علل آن این بود که مردم بیش‌ازحد تصور ما «مأیوس« و «مرعوب»اند. ترس و یأس افراد را متوقف می‌کند. از سویی دیگر به تعبیر آیه ۲۴ سوره مبارکه مائده:« قَالُوا یَا مُوسَى إِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا أَبَدًا مَا دَامُوا فِیهَا فَاذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلَا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ» روحیه نشستن و درخواست از مسئولین مبسوط الید برای کار در جامعه وجود دارد. اینکه عموم افراد می‌گویند چرا فلان مسئول و وزیر و وکیل کاری نمی‌کند؟!».
برخی از کارگزاران حکومت، از مردم می‌ترسند ولی از خدا نه!
رئیس هیئت‌مدیره «دیده‌بان شفافیت و عدالت» با اشاره به اهمیت رسانه و انعکاس کار مبارزه با فساد ادامه داد: «بسیاری از کارگزاران حکومت، از مردم می‌ترسند، ولی از خدا نمی‌ترسند. حتی روزی فردی از مسئولین به من گفت در یک اتهامی که در افکار عمومی علیه او طرح‌شده، در «دیده‌بان شفافیت و عدالت» بررسی شود. چون مردم این رفع اتهام را از سوی یک سازمان مستقل مردم‌نهاد بیشتر باور دارند تا یک دستگاه رسمی مانند یک دادگاه در قوه قضائیه». دکتر توکلی با اشاره به تغییر هدف و به‌اصطلاح واقع‌بینانه‌تر کردن هدف مؤسسه افزود: «وقتی دیدیم نفوذ ما جهت شکل‌گیری جنبش اجتماعی کافی نیست و حرف ما تا پایین نمی‌آید تا جمع شود، واقع‌بینانه هدف خود را تغییر دادیم تا نیروهای خودمان نیز دچار یأس نشوند. این نکته بسیار مهمی است که در کار جمعی و تشکیلاتی، اگر هدف بلندپروازانه طراحی شود و فاصله هدف با شرایط زیاد باشد، به‌مرور موجب یأس افراد تشکیلات و ریزش افراد می‌شود. لذا گفتیم هدف‌مان را «کاهش ترس و یأس» افراد در گزارش‌دهی فساد قرار می‌دهیم تا افراد بیایند. بعد حرکت‌های بزرگ انجام می‌دهیم و تا آن زمان حرکت تدریجی خود را ادامه می‌دهیم. به تعبیر مولا علی(ع)، «از یک کار کمش را به دست آوریم، بهتر از آن است که همه آن را از دست بدهیم». به جهت انتخاب این هدف، به رسانه محتاج‌تر شدیم؛ چون اگر همراهی مردم شکل می‌گرفت، مردم خود رسانه بودند و اساساً رسانه دنبال ما می‌آمد ولی الان ما مجبور بودیم دنبال رسانه برویم تا هدف جدید شکل گیرد. لذا الان در برخی از مسائل رسانه ما را بایکوت می‌کند و برخی اعلام جرم‌های ما را پوشش نمی‌دهد».
سازمان‌های مردم‌نهاد، حزب نیستند
دکتر توکلی با اشاره به زمینه و ریشه پیدایش سازمان‌های مردم‌نهاد در ساختار جوامع جدید، بیان کرد: «وقتی در بخش عمومی هزینه‌ها بالا رفت، دنبال راه‌حل‌هایی رفتند تا برخی خدماتی که جامعه نیاز دارد، به‌صورت داوطلبانه تأمین شود و از سوی دیگر، موجب تقویت مشارکت مردم در حکومت شود تا موجب افزایش اعتماد عمومی گردد. سازمان‌های مردم‌نهاد تبدیل به سازمان‌هایی شدند که حزبی نیستند؛ یعنی معطوف به قدرت نیستند بلکه معطوف به خدمت هستند. از سوی دیگر، روحیه کار جمعی نیز بالا می‌رود و حس کمک به یکدیگر و مسئولیت جمعی در جامعه تقویت و استحکام پیدا می‌کند. این روحیه، فردگرایی توسعه‌یافته سده اخیر دنیای جدید را تضعیف می‌کند و بخشی از وظایف حکومت را به‌صورت داوطلبانه انجام می‌دهد. این اختراع خوبی است که غربی‌ها داشتند. ما در سنت خودمان قبل از آن‌ها داشتیم؛ بعد از انقلاب اسلامی و در دوران جنگ، این روحیه در کشور ما فراوان بود؛ گرچه شکل کار جمعی را دیر یاد گرفتیم. «امربه‌معروف و نهی از منکر» فریضه‌ای حتمی و اساسی در معارف ماست. ترک آن موجب حکومت شرار خلق بر مردم می‌شود. نهی از منکر عام هم وجود ندارد؛ دستگاه‌ها هم نسبت به هم بده و بستان دارند و خوب عمل نمی‌کنند».
فساد سیستمی و شبکه‌ای
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام با اشاره به تعریف خود از «فساد سیستمی»، ادامه داد: «وقتی من می‌گویم فساد سیستمی؛ منظورم آن است که دستگاه‌های مبارزه با فساد در ساختار رسمی بالنسبه خوب عمل نمی‌کنند و این قوه حافظ سلامت وقتی به درجاتی خود آلوده شود، مانند گلبول‌های سفید در بدن، به‌تدریج سیستم را دچار بیماری می‌کند. وقتی در برخی دستگاه‌های نظارتی، برخی افراد فاسد وجود دارند، این دستگاه وظیفه خود را به‌خوبی انجام نمی‌دهد و یک عده مصون می‌مانند، فساد به‌صورت سیستمی در می‌آید. البته این تقریر با جمله رهبر انقلاب که فرمودند فساد سیستمی نداریم، تعارضی ندارد، چون تعریف من از فساد سیستمی به معنای فراگیری تام و کامل فساد در دستگاه حکومتی نیست، شاهدش هم این است که عناصر پاک و پیگیر مبارزه با فساد هنوز در دستگاه رسمی حکومت وجود دارد و جای مؤثر هم هستند و این سیستم هنوز قدرت عملکرد دارد، ولی خوب خطر رسیدن به آن مرحله از فساد سیستمی نیز وجود دارد و باید مراقب بود. پارسال گفتم فساد در حال نزدیک شدن به‌صورت «سیستمی و شبکه‌ای» شده است.
مبنای شرعی تأسیس سازمانی مردمی برای مبارزه با فساد، فتوای امام بود
رئیس هیئت‌مدیره «دیده‌بان شفافیت و عدالت» با اشاره به دو بُعد سلبی و ایجاد مؤسسه «دیده‌بان شفافیت و عدالت» ادامه داد: «در بحث نهی از منکر و مقوله احتمال تأثیر، در فتوای امام (ره) در «تحریرالوسیله» هست که اگر نهی از منکر فردی امکان اثر نبود و اگر به‌صورت جمعی وارد شوید، احتمال اثر می‌رود، یارگیری واجب است. ما با لحاظ این مبنای شرعی به سازمان مردم‌نهاد رسیدیم و این به‌غیراز مواردی است که در غرب به‌عنوان ادله این کار ذکر شد. در اینجا کسی غصه بودجه دولت را نمی‌خورد و ما در مقابل نهادهای مبارزه با فساد که در درون حکومت وجود دارد، یک پرسش بزرگ قرار داده‌ایم که چرا کارایی شما پایین است؟. این الگوی سازمان مردم‌نهاد در مبارزه با فساد، می‌تواند رفیق دستگاه‌های نظارتی باشد و درعین‌حال بستر مراقبت و سلامت این دستگاه‌های نظارتی را فراهم می‌آورد؛ چون این دستگاه نظارتی می‌داند که مجموعه‌ای بیرون حکومت نیز در حال پیگیری موضوع است. وی با اشاره به چالش‌های حقوقی این الگوی ساختاری در مبارزه با فساد ادامه داد: «در این سال‌ها، چندباری کارم به دادگاه کشیده شده است. بااین‌حال تلاش می‌کنیم با رعایت اصل احتیاط کامل و شکل‌دهی یک گروه حقوقی خوب و قوی، بر این مسائل غلبه کنیم».
منبع اصلی خبری ما در دیده‌بان، مردم هستند
دکتر توکلی با اشاره به تشکیل ۱۸ گروه تخصصی در مؤسسه «دیده‌بان شفافیت و عدالت» منطق شکل‌گیری آن‌ها را اولاً اهمیت موضوع و در ثانی تقاضای بیرونی موضوع دانست و افزود: «مطالبه و درخواست مردم برای پیگیری پرونده‌ها، بیشترین حجم پرونده‌های پیگیری دیده‌بان را به خود اختصاص می‌دهد. چراکه منبع خبر ما مردمی هستند که برخی مواقع ذینفع هستند و برخی مواقع ذینفع هم نیستند. این منابع خبری را هم شفاف نمی‌کنیم؛ چراکه آن‌ها نیازمند حفاظت و حراست هستند. در دنیا هم برای تجلیل از افرادی که گزارش‌دهی فساد می‌کنند، جشن عمومی نمی‌گیرند؛ چراکه حفظ نام و نشانی اشخاص مطلع بسیار اهمیت دارد».
وی با اشاره پیگیری کارها در قالب اعلام‌جرم علیه افراد، بر نقش مهم و اولیه رسانه در مبارزه و پیگیری فساد تأکید کرد و ادامه داد: «اگر رسانه وارد میدان نشود، ما از کار می‌افتیم و نمی‌توانیم مؤثر باشیم. چون باید از هیمنه و قدرت ما حساب ببرند. رسانه اگر به ما کمک نکند، ما خفه می‌شویم و لذا رسانه شرط نخست است؛ چون باعث زنده نگه‌داشتن ما می‌شود. از طرف دیگر ما هم اخبار پیروزی و دستاوردهای پیگیری را نیز منعکس می‌کنیم تا کارکرد امیدآفرین موضوع نیز در فضای اجتماعی وجود داشته باشد و رسانه صرفاً انعکاس اخبار فساد در درون نظام اجتماعی نباشد و اعتماد عمومی سلب نشود«. وی با اشاره به نحوه مبارزه با فساد در کشور و مطالبه رهبر انقلاب در این زمینه گفت: «ما همان‌طور که حضرت آقا فرمودند، عمل نمی‌کنیم، فردی که مقصر اصلی است را رها و آنکه تقصیر کمتر دارد را موردتوجه قرار می‌دهیم. مثال ایشان آن بود که در ماجرای فساد ارز و طلا، «دهنده» از «گیرنده» مقصرتر است؛ ولی همه تمرکز ما روی گیرنده است و این از بحث‌های مهم در مبارزه با فساد است»
دکتر توکلی در انتهای این نشست، با اشاره به بایسته‌ها و چالش‌های پیش روی کار مؤسسه «دیده‌بان شفافیت و عدالت» و تحولی که در این مسیر به خود دیده است، گفت: «وابستگی زیاد مجموعه به من یک ضعف است و لازم است تکثیر دنبال شود. از طرفی دیگر باید مردم و نخبگان و افراد پیگیر عدالت‌خواهی در کشور، بیشتر از گذشته به میدان بیاوریم. اگر این نیرو جمع شود، بسیار قوی خواهیم شد. از حیث قانونی خوشبختانه ماده ۶۶ آیین‌نامه کیفری جدید، ظرفیت قانونی خوبی برای سازمان‌های مردم‌نهاد قرار داده است که بر اساس آن، این سازمان‌ها می‌توانند در حوزه تخصصی خود، اعلام‌جرم کنند و به‌نوعی جای دادستان بشوند. حتی در تمام مراحل دادرسی حضورداشته باشند و این بسیار نقطه امیدوارکننده‌ای است».
لازم به ذکر است، گزارش جلسات پیشین هسته عدالت‌پژوهی با دکتر احمد توکلی از طریق سایت مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام (Rushd.ir) و سایت هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد(Qevam.ir) در اختیار علاقه‌مندان قرار دارد.
پی‌نوشت:
- نام پیمانی است که میان برخی طوایف قریش در جاهلیت پیش از اسلام، برای حمایت از ستمدیدگان در مکه منعقد شد. علت شکل‌گیری پیمان جوانمردان، واکنش در برابر ظلم و ستم برخی از قریشیان به افراد بی‌یاور در مکه بود. بنی هاشم و بنی مطّلب، فرزندان عبدمَناف، بنی زُهره بن کلاب، بنی تَیم بن مُرَّه، و بنی اسد بن عبدالعُزّی بن قُصَی طوایف شرکت کننده در این پیمان بودند. پس از اسلام نیز از این پیمان به نیکی یاد شده است.
