جلسه رونمایی و بررسی کتاب «فهم جوهره اندیشه حضرت آیت الله خامنه‌ایمدّظله‌العالی در عرصه عدالت» دوشنبه ۱ آبان‌ماه در دانشگاه امام صادقعلیه‌السلام برگزار شد. در این جلسه جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر احمد واعظی (اندیشمند حوزه عدالت و رئیس دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم)، مباحثی را پیرامون وضعیت و مشکلات نظری و عملی عرصه کلان عدالت و همچنین نکاتی درباره کتاب فوق بیان کردند.
از نظر ایشان وجود کنشگران متعدد اجتماعی یکی از مشکلات عملی جدی در عرصه عدالت است. بدین معنا که وضعیت جامعه ما در نقطه صفر نیست که بخواهد بنای یک مناسبات اجتماعی عادلانه را از اول بگذارد بلکه وارث یک جامعه با مناسبات اجتماعی شکل گرفته است که در دوران قبل از انقلاب مشحون از مناسبات غیر عادلانه بوده و در این ۴۰ سال نیز بدلیل کنشگران متعدد رسمی و غیر رسمی با مشکلات متعددی مواجه بوده است.
از طرف دیگر این کنشگران تحت یک نقشه واحد نیز کنش نمی‌کنند. بازتاب این نکته در عرصه سیاسی دولت‌ها و مجالس مختلف با رویکردهای متنوع در اداره کشور و تحقق عدالت است. تمام این کنشگران در بهترین حالت بر اساس شبه علم(بر اساس تجارب و اذواق و سلایق شخصی خودشان) عمل کرده و این امر در جاهای بسیاری باعث خراب‌تر شدن وضعیت شده است.
ایشان در ادامه، اهمیت عدالت در شرایط کنونی را بدلیل نیاز کشور به جهش‌های و پیشرفت‌های بزرگ یادآور شده و فقدان آنرا موجب خسارت های بیشتر و پیچیده تر شدن کلاف وضعیت فعلی دانستند. بمنظور تحقق چنین ارزشی، ما باید اولاً جهات تئوریک و نظری خودمان را تصحیح و تقویت کنیم، ثانیاً از جهت نقشه راه به یک جمع‌بندی واحد برسیم و ثالثاً بتوانیم این جمع‌بندی را به اقناع نخبگانی و عمومی برسانیم.
حجت الاسلام واعظی تحقق تحولات بزرگ(از جمله اقامه عدالت) را تحت تاثیر افکار بزرگ دانسته و به اهمیت همراهی تمام بدنه کارشناسی، نخبگان و آحاد یک ملت برای تحقق آن تاکید کردند. از نگاه ایشان اقناع عمومی موجب می‌شود همه افراد یک جامعه علیرغم تکثرات شغلی و کار ویژه‌های خودشان بدنبال تحقق آن تحول و فکر بزرگ باشند.
ایشان الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت را به مثابه نقشه راه حرکت همه کشور تعریف کرده و معنویت گرایی و عدالت‌محوری را دو رکن اساسی آن بر شمردند.
رئیس دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، بحث عدالت‌پژوهی را ناظر به ابعاد مختلف و گوناگونی همچون مباحث فلسفی، فقهی، نقشه برون رفت از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب و راهکارها و مسیرهای تحقق دانسته و افزودند که مسیر فهم و اقامه عدالت ما با یک مجموعه ای از دانش‌ها درگیر هستیم.
ایشان بعنوان نمونه، نگاه فقه و فقها به موضوع عدالت را مورد آسیب‌شناسی قرار داده و تاکید کردند در فقه، هیچگاه برای ما عدالت و استقرار عدالت مسئله جدی نبوده است. بدلایل و مناشئی در فقه ما یک امر مهم مورد غفلت قرار گرفته و آن بحث «حکومت و لایت» است. به نظر ایشان انزوایی که برای شیعه ایجاد شد و فقه شیعه در بستر حکومت و در بستر اعمال ولایت رشد پیدا نکرد موجب فردی شدن و توجه صرف به استنباط در احکام شده است. در این نگاه، فقه فردی یعنی آنکه فقیه صرفاً بدنبال استنباط احکام مکلفین بوده و کاری به نحوه اجرا و تحقق این حکم نداشته است. از نگاه دکتر واعظی، اساساً فقه فردی دغدغه اجرا و تحقق را ندارد و لوازم اجرایی آن حکم را در نظر نمی‌گیرد اما در عرصه تحقق و اجرا است که پای حکم حکومتی به اداره جامعه باز می‌شود.
حجت الاسلام واعظی تصریح قرآن کریم به اجرای عدالت و عدم اهتمام فقها نسبت به تدوین سازوکارهای تحقق این عدالت را یکی از مشکلات جدی بحث فقه و عدالت دانستند. این خلأ منجر به این خواهد شد که جایگاه عدالت در سلسله مراتب ارزش‌های اسلامی و نحوه رفع تزاحم آن با سایر ارزش‌های دینی(حفظ نظام، امنیت، آزادی، کارآمدی و….) نیز مورد توجه و بحث جدی قرار نگیرد. از نگاه ایشان، عدالت یک بحث حاکمیتی و به یک معنا یک حکم سلطانی بوده و همچون سایر موارد همچون خمس، زکات و… مدیریت جامعه موظف به بسط و تحقق آن است.
در ادامه نشست، ایشان نکات و مطالبی را پیرامون ابعاد مختلف کتاب بیان کردند:
- دلالت مهم بیان رهبری در اینکه عدالت از مسیر افراد صالح و عادل تحقق پیدا می‌کند. بنابراین عدالت صرفاً یک امر تکنیکی نیست که وابسته به مجریانش نباشد بلکه تنها از طریق افراد عادل قابل تحقق است. شرط عدالت در مناصبی که وجه اجتماعی دارند(قاضی، امام جماعت، امام جمعه و….) مویدی بر این نکته است. اما از این منظر باید بین حکومت صالحان و عادلان با حکمرانی عادلانه تمایز قائل شد. بدین معنا، نمی‌توان نوعی رابطه تولیدی بین استقرار عدالت و حاکمان عادل تعریف نمود بلکه باید گفت وجود عدالت، صلاح و سداد برای کارگزاران شرط لازم استقرار عدالت است نه شرط کافی برای آن. از این‌رو باید سازکارها و فرآیندهای اعطاء حق و تحقق عدل(حکمرانی عادلانه) را در همه عرصه‌های حیات اجتماعی(امنیت، سلامت، فرهنگ، سیاست و….) نیز در جامعه طراحی و پیاده کرد.
- استخراج نگاه اندیشمندان و متفکران اسلامی به موضوع عدالت گام اولیه و خوبی در فهم و تدوین نظریه اسلامی عدالت است. اندیشمندان غربی چنین نوع کارهایی را انجام می‌دهند و ما اگر می خواهیم گام علمی جدیدی در این عرصه برداریم نباید خالی الذهن باشیم بلکه ابتدا باید خود را به مرزهای دانش موجود در عرصه عدالت(که همین اندیشه متفکران دینی است) برسانیم تا بتوانیم افق حرکت خود را مشخص کنیم. بنابراین استفاده از دستاوردها و نظرات این عالمان ضروری خواهد بود.
- اهمیت انتخاب اندیشه رهبری و فهم نگاه ایشان به عدالت از حیثیت‌های مختلفی دارای اهمیت است. از این جهت که ما صرفاً با یک اندیشمند و مجتهد دینی مواجه نیستیم بلکه با شخصیتی سر و کارداریم که سالها در مناصب کلان مدیریتی کشور نیز ورود داشته‌اند و مسائل و مشکلات را بخوبی می‌شناسند و با چنین سابقه‌ای درباره عدالت و ابعاد آن صحبت کرده‌اند. بنابراین انتخاب ایشان دارای یک اهمیت راهبردی است و بررسی اندیشه ایشان دلالت‌های مهمی در عرصه عدالت‌پژوهی و تحقق عدالت برای ما دارد.
- نویسندگان در فصل دوم ذیل هر بخش از بیانات رهبری نکات و دلالت‌هایی را مطرح کرده‌اند. این نکات عموماً خوب و ترسیم کننده نوعی فضای فکری برای آشنایی خواننده با فضای بحث است. بطور مثال در بحث حق، نویسندگان مطالبی را از منابع دیگر پیرامون مفهوم و معنای حق تدوین کرده‌اند که خواننده را با این مفهوم بیش از پیش آشنا می‌کند.
- یکی از موضوعات مهم عدالت در اندیشه رهبری تلازم آن با عقلانیت و معنویت است. تحقق عدالت صرفاً متوقف بر شناخت وضعیت مطلوب و مطالعات هنجاری نیست بلکه نیازمند بکارگیری خرد و معرفت بمنظور تحقق عدالت در وضعیت و شرایط کنونی با همه پیچیدگی‌های آن است.
در پایان حجت الاسلام واعظی دو پیشنهاد مهم را به نویسندگان کتاب ارائه کردند:
- با توجه به حی بودن اندیشمند مورد بررسی، رهبر انقلاب اسلامی، لازم است که نویسندگان کتاب سوالات و ابهامات خود را به شکل مشخص در اختیار ایشان قرار بدهند تا امکان بررسی و تدقیق معظم‌له درباره موضوع خاص عدالت فراهم شود و همچنین به صلاحدید ایشان نکات مغفول یا گفته نشده در خلال بیانات ایشان در دیدارهای مختلف به صراحت منتقل شود.
- تنقیح نگاه اندیشمندان اسلامی نباید تمام همّ و غمّ ما باشد و بعد از این مرحله باید وارد حل مسائل عینی شد و از این اندیشه‌ها بطور عملیاتی استفاده و بهره برد.
قبل از سخنان حجت الاسلام و المسلمین دکتر واعظی، آقای دکتر پیغامی(معاونت پژوهشی دانشگاه امام صادقعلیه‌السلام) در سخنانی با اشاره به اهتمام دانشگاه امام صادقعلیه‌السلام به مسئله عدالت و تولید کتاب‌های مختلف و متنوع در این حوزه و ترجمه آنها به زبان‌های دیگر، تولید چنین کتابی را جزو رزق‌های با برکت برای دانشگاه دانسته و بر لزوم توجه و فعالیت‌های علمی جدی در عرصه عدالت‌پژوهی تأکید کردند. ایشان در ادامه بیان مباحثی همچون عدالت یا ولایت را انحرافی دانسته و ادبیات دینی را مشحون از نشانه‌های هماهنگی و تطابق این دو مفهوم معرفی کردند.
آقای تراب‌زاده از نویسندگان کتاب در بخشی از جلسه به بیان سیر تدوین کتاب، اجزای و بخش‌های مختلف آن اشاره کرده و سپس پیشنهادهایی همچون استخراج نگاه سایر متفکران دینی در عرصه عدالت؛ تکمیل اندیشه رهبری در عرصه عدالت با استفاده از مطالعه سیر عملی معظم‌له؛ تبدیل نگاه رهبری در عرصه عدالت به الگوریتم ارزشیابی و پایش عملکرد دستگاه‌های مختلف و…. را مطرح کرد.
