شاخص ترکیبی عدالت اجتماعی
باید توجه داشت که تمامی عرصههای درگیر با اداره یک جامعه، به نوعی درگیر اندازه و مقدار و ابزار سنجشاند. انسان بدون ارزیابی و سنجش، ارتباطی با محیط پیرامونی خود و تغییرات و تحولات و پویاییهای آن برقرار نمیکند. ترسیم وضعیت موجود جهت شناخت نقاط قوت و ضعف، شناسایی روندهای تحول و پویاییها، تطبیق دست آوردها با اهداف و مقایسه با اوضاع رقیب و در نهایت برنامهریزی جهت حرکت از وضعیت موجود به سمت وضعیت مطلوب منوط به مقوله سنجش، اندازه گیری و ارزیابی است. در حقیقت طراحی، مدیریت، و هدایت برنامهها را بدون شاخص سازی نمیتوان پیش برد.
در اکثر شاخههای علوم اجتماعی به خصوص علم اقتصاد، شاخص سازی و سنجشهای کیفی و کمی از مهمترین و سختترین حوزههای تولید علم به شمار میرود. چرا که تحلیل و ارزیابی پسینی تبعات و نتایج سیاستهای اعمال شده و برآورد تحقق اهداف و همچنین طراحیهای پیشینی، به منظور اعمال ایدئولوژیها و ترسیم وضع مطلوب بدون دست یابی به شاخصهایی کارآمد و با قدرت روایی بالا میسر نیست.
عدالت اجتماعی بهعنوان ارزشی محوری در فلسفه سیاسی، معیاری اساسی در فلسفه اخلاق، اصلی بنیادین در قانونگذاری و تنظیم مقررات و از اهداف عالیه همه دولت ها و حاکمیت های سیاسی در دنیای معاصر است. هرگونه مداخله، خط مشی گذاری عمومی و قانونگذاری جهت اقامه و بسط عدالت اجتماعی در جامعه ایران معاصر، نیازمند شناخت، توصیف و ارزشیابی وضع موجود است.
بدون تردید قضاوت ها در مورد میزان، قلمرو و گستره تحقق این اصل در جامعه امروز ما، بهغایت متنوع است. هر قضاوت و ارزشیابی در مورد وضع کنونی عدالت اجتماعی، بر اساس معیارها و شاخص هایی صورت میپذیرد که گاه بهصورت علمی و سازماندهیشده است و البته گاه بهصورت معیارهای شهودی در اذهان تحلیل گران و تصمیم گیران حضور دارد. معیارهای شهودی نقشی بی بدیل در ادراک ما از وضع موجود دارند و بهنوعی قابلیت بین الاذهانی و استفاده برای همه افراد را ندارند بلکه برای هر فرد به شکل جداگانه مورداستفاده قرار می گیرد اما باید تلاش کرد این معیارهای شهودی را نیز منضبط و در ذیل شاخص های منفرد و ترکیبی بین الاذهانی به کار گرفت تا ارزیابی ما از وضع موجود دارای کمترین انحراف باشد. نقش شاخص های ترکیبی بهعنوان ابزار نوین حکمرانی در دنیای معاصر، توصیف وضع موجود با لنز و منظری است که طراحان شاخص ها مدنظر دارند.
توصیف همه شاخص های طراحیشده در مورد عدالت اجتماعی (چه داخلی و چه خارجی) از وضع موجود، متضمن نوعی هنجار و بر اساس ارزش های خاصی است. تحلیل و مرور انتقادی این شاخص ها مقوله ای مهم در ارزیابی وضع عدالت اجتماعی در کشور است چراکه این شاخص ها امروز ابزار تحلیل و ارزیابی ما از وضع کنونی عدالت در کشور هستند و بهمثابه لنز و عینکی برای دیدن برخی واقعیت ها و ندیدن برخی واقعیت ها مورداستفاده قرار می گیرند.
براین اساس، در پروژه طراحی و برآورد شاخص ترکیبی عدالت اجتماعی، ابتدا شاخص های ترکیبی حوزه عدالت اجتماعی با توجه به پایه های ارزشی و هنجاری آن ها مورد بررسی قرار گرفت. در گام بعد، با بررسی ادبیات مکانیسم طراحی و تولید شاخص های ترکیبی بهمثابه یک ابزار حکمرانی و یک فناوری نرم اثرگذار، بهمرور انتقادی و تحلیلی آثار داخلی و بین المللی در برآورد شاخص های عدالت اجتماعی با زیر بخشهای گوناگون آن همچون شاخص های فقر، شاخص های توزیع درآمد و نابرابری، شاخص های عدالت بخشی و مضاف مانند عدالت آموزشی، عدالت جنسیتی، عدالت در بخش سلامت و…، شاخص های همسایه و دارای تلاقی با عدلت اجتماعی همچون توسعه و پیشرفت اجتماعی و سایر شاخص هایی که با عنوان عدالت اجتماعی یا عدالت اقتصادی در فضای جامعه علمی داخلی و جهانی منتشرشده است پرداخته شد. در این مرور انتقادی بیش از ۵۰ اثر داخلی مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفت و در فضای بینالمللی نیز گزارش های شاخص های گوناگون این حوزه همچون شاخص عدالت اجتماعی اتحادیه اروپا و شاخص عدالت اجتماعی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی(OECD) مورد خوانش و بررسی قرار گرفت.
در مرحله سوم، با بررسی نظری و مفهومی عدالت اجتماعی حول مجموعه مطالعات اخیر پژوهشگران و متفکران معاصر، حسب دو منطق قیاسی (بحث نظری رسیدن از نظریه به معیارها و شاخص ها) و منطق استقرایی (منطق حل مسئله و تحلیل با توجه به مسائل عمومی حوزه عدالت اجتماعی و سنجه های موجود) که به شکل همزمان دنبال و پیگیری می شد؛ سنجه های مرتبط بر اساس حوزه های تقسیم بندی شده، شناسایی گردید.
درنهایت، شاخص ترکیبی عدالت اجتماعی در پژوهش حاضر، با ۱۳۴ سنجه که ۷۸ مورد آن مرتبط با حوزه تعاملات اقتصادی، ۲۹مورد آن مرتبط با تعاملات اجتماعی و ۲۷ مورد آن به مرتبط با عرصه ساختار و الگوی حکمرانی است، تدوین و تنظیم شد.
آنچه در منطق انتخاب این سنجه ها علاوه برداشتن وجه نظری مرتبط با شاخص از اهمیت برخوردار بود، تولید و در دسترس بودن داده های این سنجه ها برای برآورد بود. به دلیل محدودیت های گوناگون در مورد داده های برخی سنجه ها، از آن در اثر نهایی صرفنظر شد. محدودیت در قلمرو زمانی و مکانی داده های این سنجه ها در کنار ضعف نظام آماری کشور در ارائه دقیق و بهموقع داده های آماری موجب شد درنهایت از بسیاری از سنجه ها صرفنظر گردد و این ۱۳۴ سنجه بهعنوان بهترین های در دسترس از منظر پژوهشگران معرفی گردد.
لازم به ذکر است منبع این سنجه ها، گزارش ها و شاخص های نهادهای رسمی آماری کشور، شاخص های ترکیبی مطرح جهانی، پژوهشهای داخلی و جهانی که به شکل موردی به سنجه ای پرداخته اند و گزارش های عملکردی دستگاه های اجرایی و اداری کشور است.