معرفی کتاب: “برداشت مسلمانان از عدالت”

نام کتاب: برداشت مسلمانان از عدالت

نویسنده: مجید خدوری

مترجمین: صمد ظهیری/ مصطفی یونسی

ناشر: دانشگاه مفید

سال چاپ: ۱۳۹۴

دکتر مجید خدوری (۱۹۰۹ – ۲۰۰۷)  استاد مطالعات خاورمیانه در دانشگاه جانز هاپکینز آمریکا بود. وی در موصل عراق به دنیا آمد، در دانشگاه آمریکایی بیروت تحصیل نمود و پس از هشت سال خدمت در وزارت آموزش عراق به آمریکا مهاجرت کرد.

کتاب برداشت مسلمانان از عدالت، آن گونه که خود دکتر خدوری می نویسد، حاصل سی سال پژوهش وی در میان منابع دست اول بوده است. این کتاب در پی تبیین فهم مسلمانان از مفهوم عدالت در عرصه های مختلف فکری (شامل عدالت سیاسی، کلامی، فلسفی، اخلاقی، شرعی، اجتماعی) و چگونگی تحول در این مفهوم است. با اینکه کتاب از ساختار اندیشه ای برخوردار است، اما روند کلی حرکت از عرصه عدالت سیاسی به دیگر عرصه ها و… بر اساس حرکت تاریخی چیده شده است. در هر فصل نیز تلاش شده تا حد ممکن تقدم و تأخر تاریخی در بیان اندیشه ها رعایت شود. به طور مثال در فصل آخر ابتدا دیدگاه های سیدجمال الدین افغانی (اسدآبادی) بررسی می شود و سپس نظرات محمد عبده طرح می شوند.

نقاط قوت کتاب

• رجوع به منابع دست اول: تقریبا تمامی ارجاعات کتاب، به کتب و نوشته های خود اندیشمندان مسلمان است.
• تمرکز بر موضوع: از خصلت های مفهوم عدالت در منابع اسلامی، ترکیب آن با سایر مفاهیم اختلافی در مکاتب دینی است. دکتر خدوری تا حد امکان سعی نموده از افتادن در دام توصیف و تبیین مفاهیم بحث برانگیز و دور از مفهوم عدالت اجتناب کند. البته این اجتناب، تا حدودی موجب سخت فهم شدن کتاب شده است و میزان استفاده از کتاب را برای مخاطبین عام کاهش داده. این در حالی است که کتاب در اصل برای مخاطبین انگلیسی زبان نوشته شده است. مخاطبینی که با دنیای فکری جهان اسلام ارتباط اندکی داشته و یا اصلا ارتباطی ندارند.
• حفظ خصلت درآمدی کتاب: کتاب دربرگیرنده نظرات دکتر خدوری درباره عدالت نیست (با صرف نظر از صفحات پایانی کتاب و ترجیحات نویسنده در فصل پایانی) و دکتر خدوری در بیان نظرات اندیشمندان اهل سنت سعی کرده جانب انصاف را رعایت دارد.
• موفقیت در انتقال هدف: با خوانش این کتاب، مخاطب متوجه گستردگی اختلاف در برداشت از مفهوم عدالت و نیز گستردگی خود این مفهوم خواهد شد. همچنین با تعدادی از منابع کلاسیک و قابل تأمل درباره مفهوم عدالت، مانند بحث مدینه عادله ابن سینا، فهم ابن رشد از عدالت و دریافت غزالی از این مفهوم آشنا شده و علاقمند مراجعه به متون اصلی خواهد شد. به این مورد می توان اضافه کرد نتایج شکاف سقیفه در میان مسلمین را. با خوانش این کتاب مخاطب به صورت درآمدی با تحول مفهوم عدالت در جهان اسلامی که از اهل بیت علیهم السلام دور افتاده آشنایی پیدا کرده و چگونگی این تحول را در نبود اهل بیت علیهم السلام درخواهد یافت.

نقاط ضعف کتاب

• اکتفا به جهان اهل سنت: این کتاب برداشت مسلمانان از عدالت نیست بلکه برداشت اهل سنت از عدالت است. نویسنده تعمد داشته تا جایی که ممکن است اندیشه های شیعی را از سیر مباحث خود حذف کند مگر آنکه امکان پذیر نباشد (مانند مباحث عدالت فلسفی). در رابطه با مکاتب فقهی و کلامی شیعه این حذف به صورت کامل انجام می پذیرد. این حذف نه تنها در زمینه افراد رخ داده، بلکه حتی در نام بردن از مناطق، مناطق شیعی نشین تا حد امکان نیز حذف شده اند.
• طرح خوارج و معتزله: نویسنده خوارج را از مهم ترین گروه های اولیه طرح کننده عدالت معرفی می کند اما استدلال های تاریخی کافی در این باره ندارد. دومین گروه مهم را نیز معتزله می خواند. این در حالی است که تصور نگارنده بر اهمیت تشیع در طرح اولیه عدالت است.
• اکتفا به اندیشمندان قدیم: این کتاب به بررسی نظرات علمای قدیم محدود شده و به اندیشمندان دوران جدید تنها در فصل آخر پرداخته شده است.
• نپرداختن به اثرپذیری از مدرنیته: چگونگی تأثیر مدرنیته بر تغییر فهم از عدالت در نزد مسلمان بررسی نشده است.
• تلاش برای دوری از یک واقعیت: نویسنده تلاش داشته خود را از اثرپذیری انقلاب اسلامی ایران دور کند. به همین دلیل این انقلاب و تأثیرات آن در دریافت از عدالت نزد مسلمانان را به شدت فروکاسته و آن را هم رده پروژه احیاگرایی در دیگر کشورهای مسلمان قرار داده.
• نپرداختن به اطلاعات ابتدایی و زمینه ای از مکاتب فکری: مناسب است پیش از آغاز به خوانش کتاب، خواننده مختصری درباره مکاتب فقهی و کلامی اهل سنت و اختلافات آنها با یکدیگر کسب اطلاع نماید، زیرا مباحث کتاب این اطلاع ابتدایی را پوشش نمی دهد و به سبب آن خواننده اندکی در بین مکاتب دینی اهل سنت سرگردان می شود.
• نبود استدلال در انتهای کتاب درباره چرایی ترجیح عرفی گرایی در نظریه عدالت: با آنکه کتاب، درآمدی بر مفهوم عدالت است اما در نهایت نویسنده نظر مرجح خود را در رابطه با ریشه مناسب عدالت بیان می دارد ولی آن را بر استدلالی سوار نمی کند.

نتیجه گیری

با خوانش این کتاب خواننده از گستردگی مفهوم عدالت و گستردگی اختلاف در مفهوم آن بین اندیشمندان عمدتا سنی و دوران قدیم آشنا می شود. به همین سبب با پیشینه غنی تاریخی این مفهوم در سنت اسلامی اهل سنت نیز آشنا شده و در نتیجه پیدایی مفهوم عدالت در جهان اسلام را تنها به برخورد با مدرنیته ربط نمی دهد. اما حذف اندیشه های فقهی و کلامی شیعی ضربه سختی به ساختار کتاب وارد می کند و کتاب را از مرجعیت می اندازد. به همین جهت نگارنده، این کتاب را جهت آشنایی با برداشت اندیشمندان قدیم اهل سنت از عدالت را به همراه برداشت چند فیلسوف معروف قدیم شیعه از این مفهوم برای مخاطب خاص عدالت پژوهشی مناسب می داند. منوط بر اینکه پیش از آغاز خوانش آن، اطلاعاتی ابتدایی از مکاتب دینی اهل سنت کسب کند.

نویسنده: رامین مددلو

پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام