تجویزها و بایدها در اقامه عدالت

انعطاف پذیری در بازار کار و مسئله عدالت

انعطاف­ پذیری در بازار کار، یکی از خصوصیات اساسی در تحلیل مقایسه­ ای ساختارهای بازار کار در جهان است. این مفهوم به معنای میزان و گستره قدرت واکنش بازیگران کلیدی بازار کار (یعنی کارفرما و کارگر) نسبت به تغییر شرایط محیطی و رقابتی تعریف می ­شود. کارگر و کارفرما هرکدام متناسب با شرایط و بر اساس منافع ادراک‌شده خود، حالت و گونه ­ای از بازار کار را منعطف یا غیرمنعطف تلقی می ­کنند.

در این میان اما در ادبیات مبتنی بر اقتصاد نئوکلاسیک و بر اساس سیاست­ های تعدیل ساختاری توصیه‌شده از سوی نهادهای بین ­المللی اقتصادی همچون IMF، انعطاف سازی در بازار کار به معنای قدرت مانور و فعالیت کارفرما در بازار کار نسبت به موضوعات حساس در بازار کار همچون استخدام و اخراج نیروی کار، میزان و نحوه تعیین دستمزد، شرایط کاری و ساختار قراردادهای کار تعریف و توصیه می ­شود. بر اساس این الگو، بازارهای کار منعطف ساختار روان و شفافی نسبت به تصمیمات کارفرما با توجه به شرایط رقابتی در اقتصاد دارند. انعطاف دستمزد، انعطاف در جذب و اخراج نیروی کار و انعطاف در قراردادهای موقت ازجمله گونه ­های مختلف انعطاف در بازار کار است که در خط­ مشی ­های مبتنی بر سیاست­ های تعدیل ساختاری تلاش می ­شود ساختار بازار کار به خود بگیرد.

چنین معنایی از انعطاف در بازار کار همواره با مخالفت شدید طبقه کارگر و اتحادیه­ ها و انجمن ­های کارگری در جهان روبرو بوده است. به باور آن ­ها، این انعطاف در بازار کار ضمن خدشه در امنیت شغلی کارگران، موجب کاهش عمومی دستمزدها در بازار کار، رونق قراردادهای موقت، توسعه اخراج­ های گسترده و بی­ ضابطه نیروی کار و درنهایت به خطر افتادن معیشت خانواده کارگری خواهد شد. بنابراین همواره جریان کارگری در مخالفت با طبقه کارفرما در مورد معنای انعطاف بوده است.

دولت به‌عنوان بازیگر تسهیل گر و میانجی در بازار کار ( اگر دولت را تسخیرشده توسط یکی از دو بازیگر ندانیم) وظیفه تنظیم ­گری بازار جهت تحقق کارایی و عدالت اجتماعی را بر عهده دارد. در چنین بستری انعطاف باید متصف به دو صفت کارآ و عادلانه گردد. ساختار بازار کار منعطف اما عادلانه به‌گونه‌ای است که ضمن درنظرگرفتن شرایط رقابتی و محیطی اقتصاد در تلاش است تا جهت حمایت از کرامت انسانی و نیروی کار، این تغییرات موجب نوسانات عمده در وضعیت زندگی و معیشت طبقه کارگر نشود.

در عموم کشورهای توسعه‌یافته، نظام­ های حمایتی و جبرانی برای ساختارهای انعطاف ­بخش در بازار کار طراحی و پیاده ­سازی می­ شود گرچه این سازوکارها در میان کشورهای جهان متفاوت است. به‌عنوان‌مثال در کشورهای آنگلوساکسون همچون آمریکا که ساختار بازار کار به‌شدت منعطف است، سازوکارهای حمایتی حداقلی و در کشورهای اروپای مرکز و اروپای شمالی (کشورهای اسکاندیناوی) نظام جبرانی و حمایتی حداکثری و ساختار بازار کار از نوعی سختی و چسبندگی برخوردار است. اما در هر دو رویکرد اروپایی یا آمریکایی اصل نظام جبرانی و حمایتی پذیرفته‌شده است.

«بیمه بیکاری» یکی از عناصر مهم در ساختار نظام جبرانی و حمایتی در جهت انعطاف ­بخشی به بازار کار است که بر اساس میزان، دوره پرداخت و گستره تحت پوشش در میان کشورهای مختلف جهان، اشکال گوناگونی به خود می ­گیرد. اما این سازوکارها تا نقطه مطلوب برای انعطاف عادلانه در بازار کار فاصله دارد.

بازار کار در ایران، از نوعی انعطاف و چسبندگی ­های پنهان رنج می ­برد. ساختار قانون کار مصوب سال ۱۳۶۹ به‌ظاهر ساختاری چسبنده است که جلوی بسیاری از انعطاف­ ها در بازار کار را گرفته است اما در عمل و واقعیت بازار کار کارفرمایان از چندان انعطاف پنهانی برخوردار هستند که به‌موجب آن پرداخت­ های زیر حداقل دستمزد توسعه‌یافته، رواج قراردادهای کوتاه‌مدت سه یا شش‌ماهه، عدم پوشش بیمه­ های گوناگون اجتماعی و… همگی موجب تضییع حقوق کارگران شده است. این رویداد در بستر ساختار به‌ظاهر چسبنده قانون کار مصوب ۶۹ در کشور رقم خورده است.

تعادل بهینه میان انعطاف ­پذیری و ارزش ­ها و ضمانت­ های اجتماعی اصل اساسی در طراحی هرگونه ساختاری برای بازار کار و مبنایی اصولی در تنظیم ­گری روابط میان کارگر و کارفرما است. گاه در اثر عدم رعایت عقلانیت­ آشکار ساختاری، جنبش ­ها و جریان ­های عدالت­خواهی به ضد خود تبدیل می ­شود و قوانین اساسی و جاری که با رویکرد تحقق عدالت اجتماعی و حمایت از کارگر طراحی و پی ­ریزی شده است، کارکردی وارونه به خود می ­گیرد. عدم ترکیب بهینه در ساختار انعطاف­ ها و چسبندگی در قانون کار فعلی موجب شده تا در سه دهه گذشته ساختار بازار کاری شکل بگیرد که از سوی همه بازیگران این بازار ناعادلانه ادراک گردد و آن چیزی که لازمه تحقق عدالت اجتماعی است در بازار کار فعلی غایب باشد.


نویسنده: حسین سرآبادانی

پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

دکمه بازگشت به بالا

Notice: ob_end_flush(): failed to send buffer of zlib output compression (1) in /home/ckuqhhby/qevam12/wp-includes/functions.php on line 5373